اسفراینی

اِسْفَراینی‌، تاج‌ الدین‌ محمد بن‌ محمد بن‌ احمد (د 684ق‌/ 1285م‌)، مشهور به‌ فاضل‌ و صاحبی‌، ادیب‌ ایرانی‌ عربی‌ نویس‌. از وی‌ آثار متعددی‌ بر جای‌ مانده‌ است‌، اما شگفت‌ آنكه‌ كوچك‌ترین‌ اطلاعی‌ از زندگی‌ وی‌ در دست‌ نیست‌. از آثار او نیز تقریباً هیچ‌ خبری‌ در این‌ باره‌ نمی‌توان‌ برگرفت‌. این‌ بی‌ خبری‌ گویا از سده‌های‌ پیشین‌ بر منابع‌ سایه‌ افكنده‌ است‌، چنانكه‌ سیوطی‌ می‌نویسد: «شرح‌ حالی‌ از او نیافتم‌» (1/ 219). ظاهراً نیاكان‌ اسفراینی‌ اهل‌ دانش‌ بوده‌اند، زیرا او در آثار خود اشاره‌ می‌كند كه‌ برخی‌ مباحث‌ نحوی‌ را نزد نیایش‌ آموخته‌ بوده‌ است‌ (عبدالجلیل‌، 29-30). 
نكتۀ دیگری‌ كه‌ از زندگی‌ او معلوم‌ شده‌، آن‌ است‌ كه‌ وی‌ كتاب‌ لب‌الالباب‌ خود را برای‌ وزیر شمس‌ الدین‌ صاحب‌ دیوان‌ نوشته‌ است‌ (حاجی‌ خلیفه‌، 2/ 1545). این‌ وزیر در 683ق‌ در كشاكشهای‌ امیران‌ مغول‌، به‌ فرمان‌ ارغون‌ خان‌ كشته‌ شد (خواندمیر، 290-294). وفات‌ اسفراینی‌ نیز یك‌ سال‌ پس‌ از مرگ‌ او، احتمالاً در اسفراین‌ رخ‌ داده‌ است‌. 
دانش‌ نحوی‌ اسفراینی‌ - خاصه‌ در اللباب‌ كه‌ شروح‌ بسیاری‌ نیز بر آن‌ نوشته‌ شده‌ است‌ - در آثار نحوی‌ پس‌ از او بی‌تأثیر نبوده‌، و برخی‌ چون‌ بغدادی‌ در خزانۀ الادب‌، و سیوطی‌ در همع‌ الهوامع‌ به‌ سخنان‌ او استشهاد كرده‌اند (نک‍ : عبدالجلیل‌، 38). 
اسفراینی‌ كه‌ نحو را شریف‌ترین‌ علوم‌، و وسیله‌ای‌ برای‌ فهم‌ نظم‌ قرآن‌ كریم‌ می‌شمرد - و خود در مقدمۀ لب‌الالباب‌ بدین‌ نكته‌ اشاره‌ دارد (نک‍ : همو، 83) - تحت‌ تأثیر نحویانی‌ چون‌ عبدالقاهر جرجانی‌، كوشیده‌ است‌ كه‌ در مباحث‌ نحو، از بیان‌ نكته‌های‌ صرفی‌ پرهیز كند و بیشتر به‌ نقش‌ كلمه‌ در تركیب‌ جمله‌ بپردازد. همین‌ امر، او را به‌ عنایت‌ خاص‌ به‌ اعراب‌ كلمات‌ و سبب‌ اختلاف‌ آنها، و در نتیجه‌، تعیین‌ بُرد معنایی‌ آنها می‌كشاند (نک‍ : همو، 83 - 88). وی‌ چند اصطلاح‌ جدید نیز بر اصطلاحات‌ نحوی‌ افزوده‌ است‌، مثلاً برخی‌ كلمات‌ (مضاف‌ به‌ یای‌ متكلم‌) را نه‌ معرب‌ و نه‌ مبنی‌، بلكه‌ «خصی‌» می‌خواند و كلمات‌ معرب‌ را به‌ دو گونۀ مستبد (كلماتی‌ كه‌ خود به‌ خود اعراب‌ می‌پذیرند) و غیر مستبد (كلماتی‌ كه‌ به‌ تبع‌ كلمۀ دیگری‌ اعراب‌ می‌گیرند، یعنی‌ توابع‌) تقسیم‌ می‌كند و كلمات‌ مبنی‌ را به‌ تقلید از برخی‌ قدما، «موقوف‌» می‌نامد (همو، 105-107). 

آثار

از اسفراینی‌ آثار متعددی‌ بر جای‌ مانده‌ كه‌ عبدالجلیل‌ آنها را بررسی‌ كرده‌ است‌ (ص‌ 30-37): 

الف‌ - چاپی‌

1. الضوء، یا ضوء المصباح‌. مؤلف‌ - چنانكه‌ خود اشاره‌ كرده‌ (نک‍ : همو، 30) - بر المصباح‌ مطرّزی‌ در نحو شرحی‌ نوشته‌ بوده‌، و آن‌ را المفتاح‌ فی‌ شرح‌ المصباح‌ خوانده‌ بوده‌ است‌ (این‌ كتاب‌ اینك‌ موجود نیست‌)؛ سپس‌ همان‌ را تلخیص‌ كرده‌، و الضوء نامیده‌ است‌ (همانجا). این‌ كتاب‌ در لكهنو (1850م‌) چاپ‌ شده‌ است‌. 
2. اللباب‌ فی‌ النحو. این‌ كتاب‌ بی‌تردید مهم‌ترین‌ اثر اسفراینی‌ است‌، چندانكه‌ در منابع‌ عموماً از او با عنوان‌ «صاحب‌ اللباب‌ » نام‌ برده‌ می‌شود. یكی‌ از شارحان‌ آن‌ می‌گوید: این‌ كتاب‌ شامل‌ خلاصۀ گفتار متقدمان‌ است‌ و لطایف‌ عمیقی‌ دارد كه‌ در آثار بزرگان‌ گذشته‌ یافت‌ نمی‌شود (نک‍ : حاجی‌ خلیفه‌، 2/ 1543-1566). حاجی‌ خلیفه‌ از 6 شرح‌ بر این‌ كتاب‌ یاد كرده‌ كه‌ همه‌ در سده‌های‌ 8 و 9ق‌ نوشته‌ شده‌، و مهم‌ترین‌ آنها شرح‌ نقره‌ كار است‌ (همانجا؛ نیز نک‍ : عبدالجلیل‌، 38-40). كتاب‌ اللباب‌ به‌ كوشش‌ بهاءالدین‌ عبدالوهاب‌ عبدالرحمان‌، در ریاض‌ (1984م‌) چاپ‌ شده‌ است‌. 

ب‌ - خطی‌

1. حواشی‌ اللباب‌. مؤلف‌ - چنانكه‌ در مقدمۀ كتاب‌ ذكر كرده‌ - برای‌ توضیح‌ مشكلات‌ اللباب‌، حواشی‌ و تعلیقاتی‌ بر آن‌ نوشته‌، و از مجموع‌ آنها این‌ كتاب‌ را تدارك‌ دیده‌ است‌. 3 نسخه‌ از آن‌ در مشهد، و آصفیه‌و دارالكتب‌ قاهره‌ یافت‌ می‌شود (GAL,S, I/ 520). 
2. رسالۀ فی‌ الجملۀ الخبریۀ، رساله‌ای‌ است‌ در 4 صفحه‌، در باب‌ جمله‌ كه‌ اسفراینی‌ آن‌ را بر كسی‌ املا كرده‌ است‌. یك‌ نسخه‌ از آن‌ در دارالكتب‌ قاهره‌ موجود است‌ (GAL, S، همانجا). 
3. شرح‌ القصیدۀ الطنطرانیۀ. این‌ قصیدۀ بسیار متصنع‌ را احمد بن‌ عبدالرزاق‌ طنطرانی‌ مراغی‌ (د 485ق‌/ 1092م‌) در مدح‌ خواجه‌ نظام‌ الملك‌ سروده‌ بوده‌ كه‌ اسفراینی‌ شرح‌ كرده‌ است‌. نسخه‌ای‌ از آن‌ در دارالكتب‌ قاهره‌ موجود است‌ (نک‍ : سید، 2/ 57)؛ نسخۀ دیگری‌ نیز در ازهریه‌ بوده‌ (ازهریه‌، 5/ 151) كه‌ به‌ گفتۀ عبدالجلیل‌ مفقود شده‌ است‌ (ص‌ 37). 
4. فاتحۀ الاعراب‌ باعراب‌ الفاتحۀ. در مقدمۀ این‌ كتاب‌، شیوۀ عمومی‌ اسفراینی‌ در تحقیقات‌ نحوی‌ تا حدی‌ آشكار می‌شود، زیرا او تصریح‌ می‌كند كه‌ بسیاری‌ از مسائل‌ دخیل‌ در نحو - چون‌ ادغام‌، نسبت‌، اماله‌ و اعلال‌... - را كنار می‌نهد. به‌ عبارت‌ دیگر، او در درجۀ اول‌ به‌ نقش‌ نحوی‌ كلمه‌ در جمله‌ عنایت‌ دارد، نه‌ احوال‌ صرفی‌ آن‌. عبدالجلیل‌ یك‌ نسخه‌ از این‌ كتاب‌ را در دارالكتب‌ قاهره‌ شناسایی‌ كرده‌ است‌ (ص‌ 36). نسخه‌ای‌ نیز در مشهد موجود است‌ (GAL, S، همانجا). 
5. لب‌ الالباب‌. مؤلف‌ در مقدمۀ كتاب‌ می‌نویسد كه‌ از میان‌ علوم‌، نحو را برای‌ وزیر شمس‌الدین‌ صاحب‌ دیوان‌ برگزیده‌ است‌ (نک‍ : عبدالجلیل‌، 34- 35). معلوم‌ نیست‌ كه‌ وزیر از او چنین‌ چیزی‌ طلب‌ كرده‌ بوده‌، یا او خود خواسته‌ بوده‌ است‌ كه‌ هدیه‌ای‌ به‌ وزیر دهد. در هر حال‌ مؤلف‌ رنج‌ تألیف‌ تازه‌ای‌ را بر خود هموار نكرده‌، بلكه‌ اللباب‌ را خلاصه‌ كرده‌، و در قالب‌ كتاب‌ تازه‌ای‌ عرضه‌ داشته‌ است‌. عبدالجلیل‌ به‌ 3 نسخه‌ از آن‌ در قاهره‌ و اسكندریه‌ اشاره‌ كرده‌ است‌ (ص‌ 35-36). 
چنانكه‌ اشاره‌ شد، كتاب‌ المفتاح‌ او، اینك‌ در دست‌ نیست‌. شرح‌ مناجات‌ شهاب‌ الدین‌ سهروردی‌ كه‌ در فهرست‌ خدیویه‌ (7(2)/ 625) به‌ نام‌ «علامه‌ شیخ‌ محمد اسفراینی‌» ثبت‌ شده‌، بعید است‌ كه‌ از این‌ اسفراینی‌ باشد. 

مآخذ

ازهریه‌، فهرست‌؛ حاجی‌ خلیفه‌، كشف‌؛ خدیویه‌، فهرست‌؛ خواندمیر، غیاث‌ الدین‌، دستور الوزراء، به‌ كوشش‌ سعید نفیسی‌، تهران‌؛ سید، خطی‌؛ سیوطی‌، بغیۀ الوعاۀ، به‌ كوشش‌ محمد ابوالفضل‌ ابراهیم‌، قاهره‌، 1384ق‌/ 1964م‌؛ عبدالجلیل‌، محمدبدری‌، الاسفرایینی‌ و منهجه‌ فی‌ درس‌ النحو، بیروت‌، 1404ق‌/ 1984م‌؛ نیز: 

S. GAL, 
آذرتاش‌ آذرنوش‌