اسحاق بن یوسف

 اِسْحاق‌ بْنِ یوسُف‌، ضیاءالدین‌ اسحاق‌ بن‌ یوسف‌ بن‌ اسماعیل‌ حسنی‌ یمانی‌ صنعانی‌ (1111-1173ق‌/ 1699-1760م‌)، فقیه‌، محدث‌ و شاعر زیدی‌. 
اسحاق‌ در صنعا متولد شد و در همانجا نزد هاشم‌ بن‌ یحیی‌ شامی‌، عبدالله‌ بن‌ علی‌ وزیر، صلاح‌ بن‌ حسین‌ اخفش‌ حسنی‌، احمد بن‌ اسحاق‌ ابن‌ ابراهیم‌ و محمد بن‌ اسماعیل‌ امیر، فقه‌، حدیث‌ و ادب‌ آموخت‌ و به‌ رغم‌ آنكه‌ اشتغال‌ وی‌ به‌ تحصیل‌ چندان‌ به‌طول‌ نینجامید، با هوش‌ سرشاری‌ كه‌ داشت‌ به‌ دریافت‌ اجازه‌ از عده‌ای‌ از مشایخ‌ عصر خویش‌ چون‌ یحیی‌ بن‌ عمر اهدل‌ زبیدی‌، یوسف‌ بن‌ حسین‌ بن‌ احمد و یحیی‌ بن‌ علی‌ شطبی‌ یمنی‌ موفق‌ گردید و از سرآمدان‌ روزگار خود شد (شوكانی‌، 1/ 135؛ زباره‌، 2(1)/ 325-326). او عمرش‌ را به‌ تدریس‌ و تألیف‌ گذراند و عالمان‌ بسیاری‌ از وی‌ كسب‌ دانش‌ كردند كه‌ از آن‌ میان‌ حسن‌ ابن‌ احمد شبیبی‌، علی‌ بن‌ محمد لقمان‌، علی‌ بن‌ احمد بن‌ علی‌، عبدالله‌ ابن‌ حسین‌ دلامه‌، سعید بن‌ حسن‌ عنسی‌ و یحیی‌ بن‌ محمد مغربی‌ از عالمان‌ ذِمار را نام‌ برده‌اند (همانجا). اسحاق‌ در شهرهای‌ صنعا، ذمار و سِربَه‌ از توابع‌ ذمار (برای‌ سرگذشت‌ اسحاق‌ در این‌ قریه‌، نک‍ : شوكانی‌، 1/ 137؛ زباره‌، 2(1)/ 327) و كوكبان‌ زندگی‌ كرد و سرانجام‌، در بیرالغرب‌ درگذشت‌ و در صنعا مدفون‌ گردید (همو، 2(1)/ 328). 
اسحاق‌ از آنجا كه‌ نوادۀ اسماعیل‌ فرزند قاسم‌ بن‌ محمد امام‌ زیدی‌ بود، همواره‌ موردتوجه‌ و احترام‌ عالمان‌ و فرمانروایان‌ بود و حسین‌ بن‌ قاسم‌ و عباس‌ بن‌ حسین‌ به‌ او عنایت‌ داشتند (شوكانی‌، 1/ 135، 137). وی‌ به‌ زهد و پارسایی‌ و مردم‌ دوستی‌ و فقیرنوازی‌ شهره‌ بود (زباره‌، 2(1)/ 326-327؛ نیز نک‍ : شوكانی‌، 1/ 137) و با آنكه‌ فقیهی‌ برجسته‌ در مذهب‌ زیدی‌ بود، تعصبی‌ در مذهب‌ خود نداشت‌ (همو، 1/ 135). 
اسحاق‌بن‌ یوسف‌ در علوم‌معقول‌و آثار حكما و عارفان‌نیز مطالعات‌ فراوان‌ و ید طولایی‌ داشت‌ و مصطلحات‌ حكما و تعبیرات‌ عارفان‌ را در سخنان‌ و گفت‌ و گوهایش‌ به‌ كار می‌برد و گاه‌ به‌ همین‌ سبب‌ بعضی‌ از اهل‌ ظاهر بر او خرده‌ می‌گرفتند و از او دوری‌ می‌گزیدند (زباره‌، 2(1)/ 327، نیز، 2(1)/ 341، به‌ نقل‌ از نفحات‌ العنبر ). 

آثار 

الف‌ - چاپی‌

الوجه‌ الحسن‌ المذهب‌ للحزن‌ لمن‌ طلب‌ السنۀ و مشی‌ اعلی‌ السنن‌، رساله‌ای‌ است‌ در ردّ فقهایی‌ كه‌ با حدیث‌، و محدثانی‌ كه‌ با فقه‌ دشمنی‌ دارند (شوكانی‌، همانجا؛ زباره‌، 2(1)/ 325). این‌ رساله‌ در مجموعۀ الرسائل‌ الیمنیۀ، به‌صورت‌ دفتری‌ جداگانه‌ در 1348ق‌ در قاهره‌ چاپ‌ شده‌ است‌. 

ب‌ - خطی‌

1. تفریج‌ الكروب‌ و تكفیر الذنوب‌، مجموعۀ احادیثی‌ است‌ در مناقب‌ حضرت‌ علی‌ بن‌ ابی‌ طالب‌ (ع‌) در 2 مجلد بزرگ‌ كه‌ بر حسب‌ الفبا مرتب‌ شده‌، و یكایك‌ احادیث‌ آن‌ از امهات‌ كتب‌ حدیث‌ تخریج‌ گردیده‌ است‌ (همانجاها). نسخه‌ای‌ از این‌ كتاب‌ در كتابخانۀ آمبروزیانا موجود است‌ (GAL, S, II/ 968). 2. التفكیك‌ لعقود التشكیك‌. مؤلف‌ در 1134ق‌ به‌منظور ترغیب‌ و تشویق‌ مردم‌ به‌ استدلال‌ و تحقیق‌ در عقاید و مذاهب‌، دانشمندان‌ و صاحب‌نظران‌ هم‌روزگارش‌ را طی‌ اشعاری‌ غرا مخاطب‌ قرار داده‌، و از همگان‌ از مدلول‌ لفظ «مذهب‌» سؤال‌ كرده‌، و پاسخهای‌ فراوانی‌ را كه‌ به‌ نظم‌ و نثر برای‌ سؤال‌ وی‌ رسیده‌ است‌، یكجا در این‌ رساله‌ جای‌ داده‌ است‌ (شوكانی‌، 1/ 136؛ زباره‌، 2(1)/ 332-334). نسخه‌ای‌ از این‌ كتاب‌ در دارالكتب‌ مصر موجود است‌ (زركلی‌، 1/ 297). 

ج‌ - آثار یافت‌ نشده‌

1. اجابۀ الداع‌ الی‌ نفی‌ الاجماع‌ (زباره‌، 2(1)/ 325). 2. الثغر الباسم‌ (یا ثغر الدهر الباسم‌ ) فی‌ تراجم‌ اعیان‌ العصر من‌ آل‌ القاسم‌ و غیرهم‌. وی‌ این‌ كتاب‌ را در 1130ق‌ نوشته‌، و اطلاعات‌ مربوط به‌ سالهای‌ پس‌ از آن‌ را بر آن‌ نیفزوده‌ است‌. از این‌ اثر اسحاق‌ بن‌ یوسف‌ ظاهراً نسخه‌ای‌ برجای‌ نمانده‌، اما از منابع‌ نشر العرف‌ بوده‌ است‌ (نک‍ : همو، 2(1)/ 327؛ سید، 273؛ حبشی‌، 111). 3. حسن‌ الختام‌ الموصل‌ الی‌ دارالسلام‌، رساله‌ای‌ است‌ در رد بر قائلان‌ به‌ اینكه‌ پیروان‌ اهل‌ بیت‌(ع‌) تمایلی‌ به‌ تمسّك‌ به‌ حدیث‌ ندارند (زباره‌، 2(1)/ 325). 4. دیوان‌. شوكانی‌ گوید كه‌ در زمان‌ حیات‌ خود اسحاق‌ مجموعۀ بزرگی‌ از اشعار وی‌ در چندین‌ دفتر كه‌ توسط محمد بن‌ هاشم‌ ابن‌ یحیی‌ شامی‌ تدوین‌ شده‌ بود، شهرت‌ داشت‌ و نسخ‌ فراوانی‌ از آن‌، در دست‌ مردم‌ بوده‌ است‌، به‌گونه‌ای‌ كه‌ وی‌ حتی‌ نیازی‌ به‌ آوردن‌ نمونه‌هایی‌ از اشعار او در كتاب‌ خود ندیده‌ است‌ و به‌ آوردن‌ مطلع‌ قصیده‌ای‌ كه‌ به‌ نظر خود سراینده‌ از بهترین‌ قصاید او و در مدح‌ المنصور بالله‌، حسین‌ بن‌ قاسم‌ سروده‌ بوده‌، اكتفا كرده‌ است‌ (1/ 137). از دیوان‌ شعر اسحاق‌ ظاهراً نسخه‌ای‌ در دست‌ نیست‌ و بیشترین‌ مجموعه‌ از نمونه‌های‌ اشعار او در كتاب‌ نشر العرف‌ گرد آمده‌ است‌ (زباره‌، 2(1)/ 328- 338). 
زباره‌ از لُغَزِ بی‌ سابقۀ 120 بیتی‌ اسحاق‌ بن‌ یوسف‌ نیز حكایت‌ دارد كه‌ اسحاق‌ آن‌ را در 1134ق‌ از تعز برای‌ عالمان‌ صنعا فرستاده‌، و همگان‌ را در حل‌ و كشف‌ آن‌، ناتوان‌ ساخته‌ بود (نک‍ : 2(1)/ 336). 

مآخذ

حبشی‌، عبدالله‌ محمد، مراجع‌ تاریخ‌ الیمن‌، دمشق‌، 1972م‌؛ زباره‌، محمد، نشر العرف‌ لنبلاء الیمن‌ بعد الالف‌، قاهره‌، 1359ق‌؛ زركلی‌، اعلام‌؛ سید، ایمن‌ فؤاد، مصادر تاریخ‌ الیمن‌، قاهره‌، 1974م‌؛ شوكانی‌، محمد، البدرالطالع‌، قاهره‌، 1348ق‌؛ نیز: 

GAL, S . 
حسن‌ یوسفی‌ اشكوری‌