ارسنجان

اَرْسَنْجان‌، نام‌ بخش‌، دهستان و شهری‌ در شهرستان‌ مرودشت‌ (استان‌ فارس‌). 

بخش‌ ارسنجان‌

این‌ بخش‌ با 8/ 482‘1 كمـ2 مساحت‌ شامل‌ 3 دهستان به‌ نامهای‌ علی‌آباد ملك‌، خبریز و شوراب‌ است ( آمارنامه‌، 1372ش‌، 19، 24) و از شمال‌ به‌ بخش‌ سعادت‌ شهر، از غرب‌ به‌ بخش‌ مركزی‌ (شهرستان مرودشت‌)، از جنوب‌ به‌ بخش‌ كربال‌ (شهرستان‌ شیراز) و از شرق به‌ بخش آبادۀ طشك‌ (شهرستان نی‌ریز) محدود می‌شود (فرهنگ‌ آبادیها، 1365ش‌، 10). 
قدیم‌ترین‌ تشكیلات‌ زمین‌شناسی ارسنجان‌ ـ آباده‌ را گنبدهای‌ نمكی‌ واقع‌ در مناطق‌ شرقی دشت‌ تشكیل‌ می‌دهد كه‌ مربوط به‌ دورۀ كامبرین است‌. رسوبات‌كرتاسه‌ به‌ترتیب‌از تشكیلات‌ آهكی‌ خاكستری‌ رنگ با قابلیت‌ نفوذ خوب‌ تشكیل‌ شده‌ كه‌ بر روی‌ آنها تناوبی‌ از مارن‌ و شیلهای‌ خاكستری‌ و آهك‌ قرار گرفته‌ است‌ (مبشری‌، 4/ 214). رسوبات‌ دوران‌ سوم‌ شامل‌ تشكیلات‌ آهكی‌ و دولومیتی است‌ (همو، 4/ 215). آبرفتهای‌ دوران‌ چهارم‌ حاصل‌ از فرسایش واریزه‌ای‌ ارتفاعات‌ پیرامونی‌، مخروط افكنه‌های‌ دوران‌ چهارم‌ و رسوبات دریاچه‌ای‌ است‌ كه‌ منابع‌ آبدار دشت‌ را تشكیل‌ می‌دهند. حداكثر ضخامت آبرفتها 150 متر است‌ (همانجا). حوزۀ آبریز ناحیه‌ 989‘1 كمـ2 وسعت‌ دارد و دشت‌ ارسنجان‌ به‌ مساحت‌ 525 كمـ2 را در خود جای‌ داده‌ است‌ (همو، 4/ 214). سنگ‌ كف‌ این‌ دشت‌ مربوط به‌ تشكیلات‌ كنگلومرایی‌ بختیاری‌ است‌ (همو، 4/ 215). جهت‌ جریان‌ آب‌ زیرزمینی دشت‌ از شمال‌ غربی‌ به‌ جنوب‌ شرقی و به‌ عبارت‌ دیگر به طرف‌ دریاچۀ طشك‌ است‌. این‌ بخش‌ فاقد رودخانۀ دائمی است‌ (همانجا). در گذشته‌، قناتها منبع‌ اصلی‌ تأمین‌ آب‌ این‌ منطقه به‌ شمار می‌رفت‌ (فرصت‌، 241) و در حال‌ حاضر 16 رشته‌ از آنها باقی‌ است‌ (فرهنگ‌ آبادیها، 1367ش‌، بیست‌ویك‌). همچنین‌ 167 چاه‌ عمیق‌ و 783 چاه‌ نیمه‌عمیق‌ در دشت‌ ارسنجان‌ وجود دارد (همان‌، بیست‌) و ظاهراً حفر بی‌رویۀ این‌ چاهها تا حد زیادی‌ باعث‌ از میان‌ رفتن‌ قناتها شده‌ است‌. 12 چشمۀ دائمی‌ به‌ انضمام‌ 4 چشمۀ فصلی‌ دیگر، منابع‌ آب‌ این‌ بخش‌ به‌ شمار می‌روند (همان‌، بیست‌ و یك‌). 
ارتفاعات‌ این‌ بخش‌ شامل‌ كوه‌ چنار در شمال‌، كوه‌ سنگ‌ سیاه‌ در شمال‌ خاوری‌ و كوه‌ سیاه‌ در جنوب‌ است‌ (فرهنگ‌ جغرافیایی‌ آبادیها...، 7). پوشش گیاهی‌ این‌ بخش‌ برای‌ چرای‌ دام‌ مناسب‌ است‌ و نیز برخی‌ گیاهان‌ كه‌ كاربرد دارویی‌ دارند، در آنجا می‌رویند (همان‌، 7ـ 8). از جانوران‌ و پرندگان‌ این‌ منطقه گرگ‌، شغال‌ و كبك‌ (همانجا) را می‌توان‌ نام‌ برد. سابق‌ بر این آهو، بز، پازن‌، قوچ‌، تیهو و كبوتر در این نواحی‌ شكار می‌شدند (فسایی‌، 2/ 1250). 
این بخش‌ 76 آبادی‌ دارای‌ سكنه‌ دارد كه‌ از آن‌ میان‌ آبادیهای‌ علی‌آباد ملك‌، جمال‌آباد و خبریز را با جمعیتهای‌ بیش‌ از 180 خانوار می‌توان نام‌ برد (فرهنگ‌ آبادیها، 1365ش‌، 14، 16). علاوه‌ بر این‌ 27 آبادی و مكان‌ خالی‌ از سكنه‌ در این‌ بخش‌ وجود دارد (فرهنگ‌ روستایی‌، 48). بر اساس‌ آمار 1355ش‌، جمعیت‌ آبادیهای این‌ بخش‌ 181‘2 خانوار (138‘11 نفر) بوده‌ (فرهنگ‌ آبادیها، 1355ش‌، 110) كه‌ طبق‌ آمار 1365ش‌ به‌ 212‘3 خانوار (605‘17 نفر) افزایش‌ یافته‌ است‌ (فرهنگ‌ آبادیها، 1365ش‌، 14). 
فعالیت‌ اقتصادی روستاهای‌ این‌ بخش‌ دامداری‌ و دامپروری‌، زراعت‌ و باغداری است‌ (همانجا). سطح‌ كل‌ زمینهای‌ كشاورزی‌ 306‘17 هكتار است كه‌ 220‘16 هكتار آن‌ زراعت‌ آبی‌ و بقیه‌ دیم‌ است‌ (فرهنگ‌ اقتصادی‌...، «4/ 179»). كشت عمدۀ آنجا شامل‌ گندم‌ آبی‌ و دیم‌ به‌ ترتیب: 865‘5 و 128 هكتار، جو آبی‌ و دیم‌: 692‘1 و 751 هكتار، چغندر قند: 495‘1 هكتار، نباتات علوفه‌ای‌: 74 هكتار و دانه‌های روغنی‌: 16 هكتار است‌ (همان‌، «2/ 179» ـ «3/ 179»). دیگر فرآورده‌های عمدۀ كشاورزی‌ این‌ بخش‌، محصولات‌ جالیزی‌، انار، انگور، سیب درختی‌ و گوجه‌فرنگی‌ است‌. همچنین‌ 500 هكتار از زمینهای‌ مزروعی‌ این‌ بخش‌ در سالهای‌ اخیر متروك‌ شده‌ است‌ (همانجا). سابق‌ بر این علاوه‌ بر گندم‌ و جو در این‌ ناحیه‌ پنبه‌، شلتوك‌، كنجد و خشخاش نیز كشت می‌شده‌ است‌ (فسایی‌، 2/ 1251). دام‌ موجود در این بخش‌ 363‘2 رأس‌ گاو و گوساله‌ و 958‘72 رأس‌ گوسفند و بز است‌ (فرهنگ آبادیها، 1365ش‌، 15). مرغداری صنعتی‌، پرورش زنبور عسل و قالی‌بافی‌ از سایر فعالیتهای‌ اقتصادی در این بخش‌ است‌ (فرهنگ اقتصادی‌...، «4/ 179»، «5/ 179»). بخش ارسنجان‌ دارای‌ 42 دبستان‌، 6 مدرسۀ راهنمایی‌، 3 كتابخانۀ عمومی‌ (فرهنگ‌ روستایی‌، 190)، 35 مسجد و حسینیه‌ و 5 امام‌زاده است‌ (همان‌، 262). این بخش‌ از ییلاقات‌ ایل‌ باصری‌ است‌ (كیهان‌، 2/ 87). 

شهر ارسنجان‌

این‌ شهر در °53 و ´13 طول‌ شرقی‌ و °29 و ´55 عرض شمالی‌، در ارتفاع‌ 650‘1 متر از سطح‌ دریا ( آمارنامه‌، 1372ش‌، 12) و در 136 كیلومتری شمال‌ خاوری‌ شیراز قرار گرفته‌ است‌ (فرهنگ جغرافیایی‌ آبادیها، 7) و با پاسارگاد حدود 50 كمـ فاصله‌ دارد (نقشۀ راهنما...). 
آثار ساختمانها و بناهایی در دشت‌ ارسنجان‌ ـ از جمله‌ بقایای‌ یك‌ آتشكده‌ ـ وجود دارد كه‌ نشان‌دهندۀ قدمت‌ ناحیه‌ و آبادی‌ آن‌ در دورۀ پیش‌ از اسلام است‌ ( فرصت‌، 242-243). به‌ نوشتۀ محمد نصیر فرصت‌ (ص‌ 241) ارسنجان‌ دارای‌ حدود 800 «درب‌ خانه‌» و به گفتۀ فسایی‌ (همانجا)، حدود 000‘1 «درب‌ خانه‌» بوده‌ است‌. همچنین مساجد بزرگ‌ و با صفا و گورستان‌ وسیع‌ در این‌ شهر وجود داشته‌ است‌. آثار مدرسه‌ای‌ با شكوه‌ و زیبا منسوب‌ به‌ زمان‌ شاه‌ سلطان‌ حسین صفوی‌ برجاست (فرصت‌، 241-242). این‌ مدرسه‌ در 1080ق‌ توسط سعید ارسنجانی‌ با آجر و سنگ‌ بنا شد (فسایی‌، همانجا). فرصت (ص‌ 242) از سنگ قبری‌ بزرگ‌ منتسب‌ به طهماسب‌ خبر می‌دهد كه‌ ظاهراً نام‌ یكی‌ از حاكمان‌ محلی‌ بوده‌ كه‌ 6 ماه‌ در آنجا حكومت داشته‌ است‌. در 1329ش‌ این‌ شهر 5 هزار نفر جمعیت‌ داشت‌ (فرهنگ‌ جغرافیایی‌ ایران‌، 9/ 7) كه‌ در 1355ش‌ به‌ 510‘6 نفر (سرشماری‌، 1355ش‌، «6/ ل‌») و در 1365ش‌ به‌ 685‘10 نفر رسید (سرشماری‌، نتایج‌ كلی‌، 58) كه‌ در این‌ سال‌ حدود 43٪ (595‘4 نفر) از جمعیت ساكن‌ این‌ شهر را افراد كمتر از 15 سال‌ تشكیل می‌داده‌ است‌ (سرشماری‌، نتایج‌ تفصیلی‌، 18). نسبت جنسی این شهر 115مرد در مقابل‌ 100 زن است‌ (همانجا). از 456‘8 نفر جمعیت‌ 6 ساله‌ و بالاتر این‌ شهر 7/ 70٪ باسواد بوده‌اند. این نسبت‌ در میان‌ مردان 6/ 78٪ و بین‌ زنان‌ 4/ 61٪ بوده‌ است‌ (همانجا). براساس‌ آخرین سرشماری‌ عمومی‌ (1365ش‌)، 4/ 19٪ از جمعیت فعال‌ این‌ شهر در گروه‌ عمدۀ ساختمان‌، 7/ 13٪ در گروه‌ عمدۀ كشاورزی‌، دامپروری‌... و 6/ 4٪ در گروه‌ عمدۀ صنعت‌ اشتغال‌ داشته‌اند (همانجا). 
آثار تاریخی مربوط به‌ دورۀ اسلامی‌ كه‌ در شهر ارسنجان‌ برجای مانده‌، شامل مسجد جامع‌ و 3 قلعۀ كهن‌ به‌ نامهای‌ حسین‌خان‌، آقامیرزا و افراسیاب‌خان‌ است ( فرهنگ‌ جغرافیایی‌ آبادیها، 8). 

مآخذ

آمارنامۀ استان فارس‌، 1372ش‌، سازمان‌ برنامه‌ و بودجه‌، شیراز، 1373ش‌؛ سرشماری‌ عمومی‌ نفوس‌ و مسكن‌ (1355ش‌)، استان‌ فارس‌، مركز آمار ایران‌، تهران‌، 1359ش‌؛ سرشماری‌ عمومی‌ نفوس‌ و مسكن‌ (1365ش‌)، نتایج‌ تفصیلی‌، شهرستان‌ مرودشت‌، مركز آمار ایران‌، تهران‌، 1368ش‌؛ سرشماری‌ عمومی‌ نفوس‌ و مسكن‌ (1365ش‌)، نتایج‌ كلی‌، استانها (11)، مركز آمار ایران‌، تهران‌، 1369ش‌؛ فرصت‌، محمدنصیر، آثارالعجم‌، به‌ كوشش‌ علی‌ دهباشی‌، تهران‌، 1362ش‌؛ فرهنگ‌ آبادیهای‌ كشور (1355ش‌)، استان‌ فارس‌، مركز آمار ایران‌، تهران‌، 1361ش‌؛ فرهنگ‌ آبادیهای‌ كشور (1365ش‌)، شهرستان‌ مرودشت‌، مركز آمار ایران‌، تهران‌، 1368ش‌؛ فرهنگ‌ آبادیهای‌ كشور، سرشماری‌ عمومی‌ كشاورزی‌ (1367ش‌)، استان‌ فارس‌، مركز آمار ایران‌، تهران‌، 1369ش‌؛ فرهنگ‌ اقتصادی‌ دهات‌ و مزارع‌، استان‌ فارس‌، جهاد سازندگی‌، تهران‌، 1363ش‌؛ فرهنگ‌ جغرافیایی‌ آبادیهای‌ كشور (شیراز)، دایرۀ جغرافیایی‌ ستاد ارتش‌، تهران‌، 1362ش‌؛ فرهنگ‌ جغرافیایی‌ ایران‌ (آبادیها)، استان‌ هفتم‌، دایرۀ جغرافیایی‌ ستاد ارتش‌، تهران‌، 1330ش‌؛ فرهنگ‌ روستایی‌ (1365ش‌)، مركز آمار ایران‌، تهران‌، 1369ش‌؛ فسایی‌،حسن‌، فارسنامۀ ناصری‌، به‌ كوشش‌ منصور رستگار فسایی‌، تهران‌، 1367ش‌؛ كیهان‌، مسعود، جغرافیای‌ مفصل‌ ایران‌، تهران‌،1311ش‌؛ مبشری‌، فریدون‌ و دیگران‌، ارزیابی‌ وضع‌ موجود و امكانات‌ توسعۀ منابع‌ آب‌ (منطقۀ فارس‌)، تهران‌، 1351ش‌؛ نقشۀ راهنمای‌ كشور جمهوری‌ اسلامی‌ ایران‌، گیتاشناسی‌، شم‍ 165، 

مژگان‌ نظامی