ارقم بن ابی ارقم

اَرْقَمِ بْنِ اَبی‌ اَرْقَم‌، ابو عبدالله‌ ارقم‌ بن‌ عبد مناف‌ (د 55ق‌/ 675م‌)، صحابی‌ پیامبر (ص‌). مادرش‌ امیمه‌ دختر حارث‌ بن‌ حباله‌ از خزاعه‌، و ارقم‌ خود از بنی‌ مخزوم‌ بود (نك‍ : ابن‌ سعد، 3/ 242). 
بر مبنای‌ روایتی‌ كه‌ از فرزندان‌ و نوادگان‌ ارقم‌ نقل‌ شده‌، وی‌ هفتمین‌ مسلمان‌ بوده‌ است‌ (همانجا؛ نیز نك‍ : طبری‌، 519)، اما در روایت‌ ابن‌ اسحاق‌، نام‌ وی‌ پس‌ از 8 نفری‌ آمده‌ كه‌ همگی‌ پس‌ از ابوبكر ایمان‌ آوردند. وی‌ به‌ اتفاق‌ ابوسلمه‌ و ابو عبیدۀ جراح‌ و عثمان‌ بن‌ مظعون‌ اسلام‌ آورد (ابن‌ هشام‌، 1/ 269-270). بیشترین‌ شهرت‌ ارقم‌، بدان‌ سبب‌ است‌ كه‌ خانۀ وی‌ در مكه‌ بر دامنۀ كوه‌ صفا، محل‌ تجمع‌ مسلمانان‌ نخسیتن‌ بود و هم‌ در آنجا پیامبر(ص‌) مردم‌ را به‌ اسلام‌ دعوت‌ می‌كرد (ابن‌سعد، همانجا) و گفته‌اند كه‌ گروه‌ بسیاری‌ در همین‌ خانه‌ به‌ اسلام‌ گرویدند (ابن‌حزم‌، 143؛ ابن‌عبدالبر، 1/ 131). پس‌ از هجرت‌، پیامبر(ص‌) میان‌ او و ابوطلحه‌ زید بن‌ سهل‌ پیمان‌ برادری‌ بست‌ (ابن‌سعد، 3/ 244؛ ابن‌حبیب‌، 73؛ بلاذری‌، 1/ 271). 
وی‌ در بدر و اُحد و دیگر غزوات‌ شركت‌ داشت‌ (ابن‌ سعد، طبری‌، همانجاها؛ ابن‌اثیر، 1/ 60). در غزوۀ بدر با آنكه‌ پیامبر(ص‌) به مسلمانان‌ فرموده‌ بود تا غنایم‌ را باز گردانند، اما به‌ ارقم‌ شمشیر ارزشمندی‌ بخشید (نك‍ : واقدی‌، 1/ 103-104؛ بخاری‌، 1(2)/ 46). همچنین‌ از شركت‌ او در سریۀ ابوسلمه‌ عبدالله‌ بن‌ عبدالاسد در محرم‌ 3ق‌ آگاهی‌ داریم‌ (نك‍ : واقدی‌، 1/ 340-341). وی‌ در مدینه‌ در محلۀ بنوزریق‌، در خانه‌ای‌ كه‌ پیامبر(ص‌) به‌ او اختصاص‌ داد، سكنی‌ داشت‌ (ابن‌ سعد، همانجا؛ ابن‌ حجر، 1/ 28). 
ارقم‌ از آخرین‌ اصحاب‌ بدر بود (حاكم‌، 3/ 502) كه‌ در هشتاد و اند سالگی در مدینه‌ به‌ زمان‌ معاویه‌ درگذشت‌ (ابن‌ سعد، طبری‌، همانجاها؛ قس‌: ذهبی‌، 2/ 480، كه‌ از قول‌ عثمان‌ پسر ارقم‌، 53ق‌ را تاریخ‌ وفات‌ وی‌ آورده‌ است‌). برخی‌ كه‌ روز وفات‌ او را با روز درگذشت ابوبكر مصادف‌ دانسته‌اند (ابن‌حبان‌، 32؛ ابن‌عبدالبر، 1/ 132)، گویا در این‌ باب‌ او را با پدرش‌ خلط كرده‌اند (نك‍ : ابن‌ قدامه‌، 388؛ ابن‌حجر، همانجا). با آنكه‌ ارقم‌ وصیت‌ كرده‌ بود تا سعد بن‌ ابی‌ وقاص بر او نماز گزارد، ولی‌ مروان‌ بن‌ حكم‌ والی‌ مدینه‌ با استفاده‌ از غیبت‌ سعد، قصد اقامۀ نماز بر پیكر او داشت‌ كه‌ با مخالفت‌ عبدالله‌ بن‌ ارقم‌ و گروهی‌ از بنی‌ مخزوم‌ روبه‌ رو شد و سرانجام‌ سعد از راه‌ رسید و بر پیكر ارقم‌ نماز گزارد (ابن‌سعد، همانجا). 
ارقم‌ از راویان‌ حدیث‌ پیامبر(ص‌) بود، و احادیثی‌ از طریق‌ او نقل‌ شده‌ است‌ (احمد بن حنبل‌، 3/ 417؛ ابن‌ ابی‌ حاتم‌، 1/ 309؛ طبرانی‌، 1/ 285). خانۀ ارقم‌ در مكه‌ به‌ سبب‌ شروع‌ دعوت‌ به‌ اسلام‌ در آنجا، بعدها شهرت‌ یافت‌ و تا روزگار منصور عباسی‌ در دست‌ بازماندگان‌ وی‌ بود، ولی‌ پس‌ از سركوب‌ جنبش‌ محمد نفس‌ زكیه‌ در 145ق‌، منصور عبدالله‌ بن‌ عثمان‌ بن‌ ارقم‌ را كه‌ از پیروان‌ نفس‌ زكیه‌ به‌ شمار می‌رفت‌، گرچه‌ به‌ همراه‌ او خروج‌ نكرده‌ بود، به‌ زندان‌ افكند و سرانجام‌ به‌ زور، سهم‌ این‌ خانه‌ را از او و دیگر برادرانش‌ خرید (نك‍ : ابن‌ سعد، 3/ 243- 244؛ ابن‌ جوزی‌، 1/ 442). 

مآخذ

ابن‌ ابی‌ حاتم‌، عبدالرحمان‌، الجرح‌ و التعدیل‌، حیدرآباد دكن‌، 1371ق‌/ 1952م‌؛ ابن‌اثیر، علی‌، اسد الغابة، قاهره‌، 1280ق‌؛ ابن‌ جوزی‌، عبدالرحمان‌، صفة الصفوة، بیروت‌، 1406ق‌/ 1986م‌؛ ابن‌حبان‌، محمد، مشاهیر علماء الامصار، به‌ كوشش‌ فلایشهمر، قاهره‌، 1379ق‌/ 1959م‌؛ ابن‌حبیب‌، محمد، المحبّر، به‌ كوشش‌ ایلزه‌ لیشتن‌ اشتتر، حیدرآباد دكن‌، 1361ق‌/ 1942م‌؛ ابن‌حجر عسقلانی‌، احمد، الاصابة، قاهره‌، 1328ق‌؛ ابن‌ حزم‌، علی‌، جمهرة انساب‌ العرب‌، قاهره‌، 1982م‌؛ ابن‌سعد ، محمد، الطبقات‌ الكبری‌ ، بیروت‌ ، دارصادر ؛ ابن‌عبدالبر، یوسف، الاستیعاب‌، قاهره‌، 1380ق‌/ 1960م‌؛ ابن‌ قدامه‌، عبدالله‌، التبیین‌ فی‌ انساب‌ القرشیین‌، به‌ كوشش‌ نایف‌ دلیمی‌، بیروت‌، 1408ق‌/ 1988م‌؛ ابن‌ هشام‌، عبدالملك‌، السیرة النبویة، به‌ كوشش‌ مصطفی‌ سقا و دیگران‌، قاهره‌، 1355ق‌؛ احمد بن‌ حنبل‌، مسند، قاهره‌، 1313ق‌/ 1895م‌؛ بخاری‌ ، محمد، التاریخ‌ الكبیر، حیدرآباد دكن‌، 1398ق‌/ 1978م‌؛ بلاذری‌، احمد، انساب‌ الاشراف‌، به‌ كوشش محمد حمیدالله‌، قاهره‌، 1379ق‌/ 1959م‌؛ حاكم‌ نیشابوری، محمد، المستدرك علی‌ الصحیحین‌، بیروت‌، 1398ق‌/ 1978م‌؛ ذهبی‌، محمد، سیراعلام‌ النبلاء، به‌ كوشش‌ شعیب‌ ارنؤوط و دیگران‌، بیروت‌، 1405ق‌/ 1985م‌؛ طبرانی‌، سلیمان‌، المعجم‌ الكبیر، به‌ كوشش‌ حمدی‌ عبدالمجید سلفی‌، بغداد، 1398ق‌/ 1978م‌؛ طبری‌، «منتخب‌ ذیل‌ المذیل‌»، همراه‌ تاریخ‌ طبری‌، ج‌ 11، به‌ كوشش‌ محمد ابوالفضل‌ ابراهیم‌، بیروت‌، 1387ق‌/ 1967م‌؛ واقدی‌، محمد، المغازی‌، به‌ كوشش‌ مارسدن‌ جونز، لندن‌، 1966م‌.

عباس‌ سالاری