ارتفاع

اِرْتِفاع‌، یكی‌ از صفات‌ سه‌گانه‌ و اصلی‌ فیزیكی‌ صوت‌ كه‌ در موسیقی‌ نقشی‌ بنیانی‌ دارد. آنچه‌ مایۀ اختلاف‌ یا تشخیص‌ و تمایز صدای‌ زیر از بم‌ می‌شود، ارتفاع‌ آن‌ است‌. از این‌ رو در فیزیك صوت‌ ارتفاع‌ هر صدایی‌ را بر حسب‌ شمارۀ ارتعاشهای‌ آن‌ در ثانیه‌ كه‌ بسامد یا تواتر نامیده‌ می‌شود، مشخص‌ می‌كنند و صدای‌ بم‌ دارای‌ بسامد كمتر و صدای‌ زیر دارای‌ بسامد بیشتری‌ است‌. 

مفهوم‌ زیر و بم‌ را در ایران‌ از دیرباز می‌شناخته‌اند و باقی‌ ماندن‌ زیر و بم‌ به‌ عنوان‌ نام‌ دو وتر در سازهایی‌ مانند عود، می‌تواند مؤید این‌ نظر باشد، به‌ویژه‌ با تصریح‌ خوارزمی‌ به‌ اینكه‌ عود همان‌ بربط یا ساز باستانی‌ و اصیل‌ ایران‌ است‌ (ص‌ 238). 
در جامع‌الالحان‌ عبدالقادر مراغی‌ در فصلی‌ با عنوان‌ «در بیان‌ اسباب‌ حدّت و ثقل‌» همراه‌ با نقل‌ و نیز انتقاد اقوال‌ بزرگانی‌ چون‌ فارابی‌ و صفی‌الدین‌ ارموی‌ به‌ بیان‌ عوامل‌ مؤثر در زیر و بمی‌ صدا پرداخته‌ شده‌ است‌ (ص‌ 22-26). جالب‌ توجه‌ اینكه‌ آنچه‌ مراغی‌ در این‌ زمینه‌ ذكر كرده‌ است‌، تقریباً با پژوهشهای‌ نوین‌ فیزیك‌ توافق‌ دارد، چنانكه‌ طول‌، غِلَظ (ضخامت‌) و ارخاء (شُل‌ كردن‌) را عوامل‌ ثقل‌ (= بمی‌)، و برعكس‌ قِصَر (كوتاهی‌)، دقّت‌ (باریكی‌)، توتیر (سفت‌كردن‌) را از اسباب‌ حدت‌ (= زیری‌) شمرده‌ است (همانجا). ظاهراً این مفاهیم‌ مأخوذ از كتاب‌ الادوار صفی‌الدین ارموی‌ است‌ (گ‌ 2 ب‌) و در حقیقت‌ قوانین‌ سه‌گانۀ تارهای‌ مرتعش‌ در فیزیك‌ صوت‌ (اسماعیل‌ بیگی‌، 2/ 240- 245) را بیان می‌كند، با عنایت‌ به‌ اینكه‌ ارخاء و توتیر جایگزین‌ كاهش‌ و افزایشِ نیروی‌ كشش‌، و غلظ و دقت‌ نمودار جرم‌ مخصوص‌ یا چگالی‌ شده‌ است‌. همچنین‌ توضیح‌ مربوط به‌ «حدّت‌» ذوات‌ النفخ‌ یا سازهای‌ بادی‌ كه‌ خود ناظر به‌ عبارت‌ كتاب‌ الادوار صفی‌الدین‌ ارموی‌ است‌ (همانجا)، تا حدی‌ با قوانین‌ لوله‌های‌ صوتی‌ باز (اسماعیل‌ بیگی‌، 2/ 105-113) منطبق‌ می‌شود؛ چه‌، در اینگونه‌ سازها همانند نی‌، سوراخهای‌ دورتر از دمیدن‌ گاه‌ (= فم‌ نافخ‌) صدای‌ بم‌تری‌ ایجاد می‌كند. 
در جامع‌الالحان‌ آمده‌ است‌ كه‌ «... نغمات‌ صاعده‌ باشند، اعنی‌ انتقال‌ نغمات‌ از طرف‌ احدّ به‌ طرف‌ اثقل‌ باشد... و چون‌ نغمات‌ هابطه‌ باشند،...» (مراغی‌، 23-24). این‌ عبارت‌ نشان‌ می‌دهد كه‌ در دوران‌ عبدالقادر مراغی‌ (سدۀ 8 - 9ق‌) دو واژۀ احد و اثقل‌ به‌ معنی‌ زیرتر و بم‌تر و مبین‌ ارتفاع‌ صوت‌ بوده‌ است‌. و در نغمات‌ صاعده‌ و هابطه‌ چون‌ بیشتر به‌ ذوات‌ الاوتار یا سازهای‌ زهی‌ نظر داشته‌اند، مفهوم‌ عینی‌ آنها را كه‌ محسوس‌ بوده‌ است‌، در نظر می‌گرفته‌اند. در اینگونه‌ سازها هر چه‌ در طول‌ دسته‌ (ساعد) رو به‌ بالا می‌رود، صدا بم‌تر می‌شود. ازاین‌رو عبدالقادر مراغی‌ اصطلاح‌ صاعده‌ را به‌ مفهوم‌ لغوی‌ یا عینی‌ آن‌ به‌ جای‌ بالادسته‌ به‌كار برده‌ است كه‌ هم‌ ارز بم‌تر در موسیقی‌ می‌شود، چنانكه‌ اصطلاح‌ هابطه‌ از نظر او معنی‌ پایین‌ دسته‌ یا زیرتر را دارد. 

 سرانجام‌، آنچه عبدالقادر مراغی‌ در همان فصل‌ دربارۀ صدای انسان‌ گفته‌ است‌، می‌تواند به‌ سهم‌ خود از دیدگاه‌ موسیقی‌ یا صداشناسی نسبتاً معتبر باشد؛ چنانكه‌ حادبودن‌ صدا در «صغرسن‌» و ثقیل‌ بودن‌ آن‌ «بعد البلوغ‌» (ص‌ 25) مشابه‌ سوپرانو (زیرترین‌) و باس‌ (بم‌ترین‌) صدا می‌شود (دوكنده‌، 267).

مآخذ

اسماعیل‌ بیگی‌، ضیاءالدین‌، اكوستیك‌، تهران‌، 1330ش‌؛ خوارزمی‌، محمد، مفاتیح‌العلوم‌، به‌ كوشش‌ فان‌ فلوتن‌، لیدن‌، 1895م‌؛ صفی‌الدین‌ ارموی‌، عبدالمؤمن‌، الادوار، نسخۀ خطی‌ كتابخانۀ دانشكدۀ الٰهیات‌ مشهد، شم‍ 531؛ مراغی‌، عبدالقادر، جامع‌ الالحان‌، به‌ كوشش‌ تقی‌ بینش‌، تهران‌، 1366ش‌؛ نیز:

De Candé, Dictionnaire de musique, Paris, 1973.
تقی‌ بینش‌