پرچم

در همین‌ دوره‌ علامت‌ بركشیدن‌ به‌ معنای‌ برافراشتن‌ پرچم‌ (زرین‌كوب‌، سیری‌...، 232، 566)، و نیز برافراشتن‌ پرچم‌ در اعیاد كه‌ در بیتی‌ از ظهیر فاریابی‌ (ص‌ 5) دیده‌ می‌شود و اشارات‌ فراوان‌ شاعران‌ به‌ نقش‌ شیر (مولوی‌، 1 / 38، 2 / 458؛ گوهرین‌، 6 / 113؛ بختورتاش‌، 96- 98) و ماه‌ (ظهیرفاریابی‌، 10) بر علمها، و همچنین‌ رواج‌ اصطلاحهایی‌ چون‌ ماهچه‌ و منجوق‌ برای‌ اجزاء مختلف‌ پرچم‌ كه‌ در مرزبان‌ نامه‌ (مرزبان‌ بن‌ رستم‌، 106) و تاریخ‌ بیهقی‌ (2 / 420؛ نیز خطیب‌ رهبر، 3 / 540، 777) آمده‌ است‌ و نیز، علم‌ بر در سرای‌ كسی‌ زدن‌ (محمدبن‌ منور، 1 / 49) و به‌ كار بردنِ اصطلاح‌ عَلَمِ گدایان‌ (مولوی‌، 1 / 423؛ گوهرین‌، 6 / 326؛ قس‌: نیكلسن‌، 2 / 894) كه‌ نشان‌ می‌دهد گروههایی‌ از اهل‌ فقر نیز عَلَم‌ مخصوص‌ داشته‌اند، گویای‌ رواج‌ گستردۀ استفاده‌ از پرچم‌ است‌. 
از آنچه‌ قزوینی‌ رازی‌ می‌گوید (ص‌ 608)، می‌توان‌ دریافت‌ كه‌ نخستین‌ كسانی‌ كه‌ پرچمهایی‌ به‌ رنگ‌ سبز، سرخ‌ و زرد برافراشتند، سلجوقیان‌ بودند. شاید همانها نیز برای‌ نخستین‌ بار نقش‌ شیر و خورشید را بر پرچمهای‌ خویش‌ قرار دادند. اگر چه‌ بنا به‌ برخی‌ قرائن‌ نقش‌ پرچم‌ آنها اصلاً ماه‌ یا هلال‌ ماه‌ بود («هلال‌»؛ قس‌: زكی‌، 33-34). با این‌ حال‌، آشكار شدن‌ِ نقش‌ شیر بر پرچم‌ مسعود غزنوی‌ نخستین‌ بروز نمادی‌ ایرانی‌ بر پرچم‌ حكومتی‌ بود كه‌ خود را یكسره‌ تابعِ خلافت‌ بغداد می‌دانست‌ (بیهقی‌، 1 / 65). 
كهن‌ترین‌ اثر از شیر و خورشید سكه‌هایی‌ است‌ كه‌ از روزگار غیاث‌الدین‌ كیخسرو، پادشاه‌ سلجوقی‌ِ آناتولی‌ (سدۀ 7 ق‌ / 13 م‌) باقی‌ مانده‌، و با روایت‌ افسانه‌آمیزی‌ درآمیخته‌ است‌: عشق‌ مفرط این‌ پادشاه‌ به‌ همسر گرجی‌اش‌ سبب‌ شد تا چهرۀ او را چون‌ خورشیدی‌ بر پشت‌ شیر بر روی‌ سكه‌ نقش‌ كنند (كسروی‌، 14-15؛ بختورتاش‌، 177-202، 208-209؛ ذكاء، 17)؛ اما شماری‌ از پژوهشگران‌ با تحلیل‌ برخی‌ شواهد، سابقۀ شیر و خورشید را تا دوره‌های‌ پیش‌ از اسلام‌ پیگیری‌ كرده‌ و گفته‌اند: از آنجا كه‌ ایران‌ در اقلیم‌ چهارم‌ قرار داشته‌ (كه‌ متعلق‌ به‌ خورشید است‌) و بر پایۀ نظریه‌های‌ نجومی‌ كهن‌، خورشید در برج‌ اسد قرار دارد (ناصرخسرو، جامع‌...، 275) و همچنین‌ بنا بر سابقۀ آیین‌ مهرپرستی‌ در ایران‌ و علاقه‌ و احترام‌ ایرانیان‌ به‌ خورشید به‌ عنوان‌ پدیدۀ نورانی‌ِ مقدس‌، پیوند شیر و خورشید باید امری‌ باستانی‌ و بسیار كهن‌ تلقی‌ گردد (رضوانی‌، 199-203؛ كسروی‌، 13-14، قس‌: نفیسی‌، 85). 
برپایۀ گزارش‌ ابوریحان‌ بیرونی‌ پادشاهانِ ایران‌ در جشن‌ مهرگان‌ تاجی‌ بر سرمی‌گذاشتند كه‌ نقش‌ خورشید بر آن‌ بود (ص‌ 222). اشارۀ كلاویخو به‌ قدمت‌ نشان‌ شیر و خورشید بر طاق‌ عمارت‌ قصر تیمور در سمرقند (ص‌ 208)، و نیز تصویر شیر و خورشید بر پرچم‌ سربازان‌ مغول‌ در نقاشی‌ مربوط به‌ فتح‌ نیشابور (بختورتاش‌، 242) وجودِ این‌ نشان‌ را در دوره‌هایی‌ از تاریخ‌ ایران‌ تأیید می‌كند. با این‌ حال‌، به‌ نظر می‌رسد پادشاهان‌ صفوی‌ نخستین‌ كسانی‌ بودند كه‌ كه‌ نقش‌ شیر و خورشید را به‌ عنوان‌ نشان‌ رسمی‌ خود پذیرفتند (همو، 101- 108). این‌ امر با توجه‌ به‌ باورهای‌ دینی‌ صفویان‌ و لقب‌ حضرت‌ علی‌ (ع‌) (شیرخدا) بسیار محتمل‌ است‌ (رضوانی‌، 202؛ كسروی‌، 18-21). 
پرچم‌ در دورۀ صفویه‌ به‌ عنوان‌ نماد قدرت‌ حكومت‌ و نیز مراسم‌ دینی‌ از اهمیت‌ فراوان‌ برخوردار بود و منصب‌ علمدار باشی‌ در دولت‌ صفویه‌ (شاردن‌، V / 487) همان‌ اهمیتی‌ را داشت‌ كه‌ سنجق‌ بك‌ در حكومت‌ عثمانی‌ (فرید، 1 / 225- 228؛ برق‌، 72). در دورۀ افشاریان‌ دولت‌ ایران‌ پرچمهای‌ گوناگون‌ داشت‌ (بختورتاش‌، 111-113؛ لاكهارت‌، 182)؛ اما پرچم‌ رسمی‌ حكومت‌ پرچمی‌ سفید به‌ شكل‌ سه‌ گوش‌ با نقش‌ شیر و خورشید بود (بختورتاش‌، همانجا؛ «تاریخچه‌»). نقاشی‌ باقی‌مانده ‌از جنگ‌ سپاهیان ‌نادر با محمد گوركانی‌، پادشاه‌ هند این‌ پرچم‌ را كه‌ یك‌ نوار سبز رنگ‌ در كنارۀ بالایی‌ و یك‌ نوار قرمز در لبه‌ پایینی‌ دارد، نشان‌ می‌دهد (همانجاها). 
در اوایل‌ عصر قاجار، در نتیجۀ مراودات‌ ایرانیان‌ با اروپاییان‌ و نیز جنگهای‌ ایران‌ و روس‌ پرچم‌ ایران‌ چهارگوش‌ شد و رنگهای‌ سه‌ گانۀ پیشین‌ به‌ رنگ‌ قرمز و دایره‌ای‌ سفید كه‌ علامت‌ شیر و خورشید در درون‌ آن‌ قرار داشت‌، تغییر یافت‌ (بختورتاش‌، 131؛ «تاریخچه‌»؛ ذكاء، 14). در همین‌ دوره‌، شاید به‌ پیروی‌ از دورۀ صفویان‌ شمشیری‌ به‌ نشانۀ ذوالفقار علی‌(ع‌) در دست‌ شیری‌ كه‌ بر روی‌ پرچم‌ نقش‌ می‌شد، قرار داده‌ شد («تاریخچه‌»؛ رضوانی‌، همانجا) و سپس‌ در حكومت‌ محمدشاه‌ تاجی‌ بر بالای‌ خورشید افزودند («تاریخچه‌»). 
زمینۀ پیدایش‌ پرچمِ سه‌ رنگِ كنونی‌ را امیركبیر فراهم‌ آورد كه‌ در عین‌ حال‌ نقش‌ تاج‌ را حذف‌ كرد (همان‌؛ بختورتاش‌، 138؛ مینوی‌، 85). در این‌ دوره‌، پرچمهای‌ گوناگون‌ در ایران‌ وجود داشت‌ كه‌ اعتمادالسلطنه‌ شرح‌ آنها را ارائه‌ كرده‌ است‌ (افشار، 1903بب‍‌ ). پس‌ از پیروزی‌ مشروطه‌، بر پایۀ مادۀ 5 قانون‌ اساسی‌، پرچم‌ ایران‌ با 3 رنگِ كنونی‌ و نشان‌ شیر و خورشید به‌ عنوان‌ پرچم‌ ملی‌ و نماد حكومت‌ مشروطه‌ جنبۀ قانونی‌ یافت‌ (رضوانی‌، 203؛ برق‌، 72-73) و پرچم‌ ملی‌ و دولتی‌ از یكدیگر جدا شد و نشان‌ شیر و خورشید تنها بر پرچم‌ دولتی‌ باقی‌ ماند (بختورتاش‌، 228). 
در دورۀ رضا شاه‌ آخرین‌ تغییرات‌ در شكل‌ شیر و خورشید پدید آمد و پس‌ از آن‌ در دورۀ محمد رضا شاه‌ آیین‌ نامۀ برافراشتن‌ پرچم‌ در مراسم‌ و تشریفات‌ دولتی‌ و اندازه‌ و رنگ‌ پرچم‌ برای‌ نیروهای‌ سه‌ گانۀ ارتش‌ و نهادهای‌ مختلف‌ دولتی‌ تعیین‌ گردید (رضوانی‌، 203-204؛ ذكاء، 38). در این‌ هنگام‌ در ایران‌ 4 پرچم‌ به‌ نامهای‌ درفش‌ شاهنشاهی‌، پرچم‌ ملی‌، پرچم‌ دولتی‌ و پرچم‌ نظامی‌ وجود داشت‌ (بختورتاش‌، 235، 238). 
پرچم‌ كنونیِ ایران‌ بر اساسِ اصل‌ 18 قانون‌ اساسی‌ جمهوری‌ اسلامی‌ ایران‌ از 3 رنگ‌ سفید در وسط و سبز و سرخ‌ در بالا و پایین‌ تشكیل‌ شده‌ است‌. رنگ‌ سبز نماد اسلام‌، رنگ‌ سفید نشانۀ صلح‌، و رنگ‌ سرخ‌ نماد دلاوری‌ ایرانیان‌ است («ایران‌»). در وسطِ نوار سفید نشانِ مخصوص‌ جمهوری‌ اسلامی‌ قرار دارد كه‌ از یك‌ نیزه‌ در وسط و 4 هلال‌ در دو طرف‌ آن‌ تشكیل‌ شده‌ است‌. علامت‌ تشدید بر نوك‌ نیزه‌ نیروی‌ مضاعف‌ آن‌ را نشان‌ می‌دهد. در مجموع‌ این‌ علامت‌ یادآورِ شكل‌ گل‌ لاله‌ است‌ كه‌ نماد خون‌ شهیدان‌ انقلاب‌ اسلامی‌ به‌ شمار می‌رود و در كنارۀ بالا و پایین‌ قسمت‌ سفید عبارت‌الله‌ اكبر با خط كوفی‌ 22 بار نوشته‌ شده‌ كه‌ تاریخ‌ پیروزی‌ انقلاب‌ اسلامی‌ (22 بهمن‌) را نشان‌ می‌دهد (همان‌). 

پرچم‌ در دیگر كشورهای‌ جهان‌ اسلام‌

مهم‌ترین‌ و رایج‌ ترین‌ كاربردِ كنونی‌ پرچم‌ در همۀ كشورها و از جمله‌ كشورهای‌ اسلامی‌ كاربرد آن‌ به‌ عنوان‌ پرچم‌ ملی‌ است‌ كه‌ هویت‌ ملی‌ و تاریخی‌ ملتها را نشان‌ می‌دهد («پرچم‌»). این‌ هویت‌ معمولاً با به‌ كاربردن‌ رنگها، طرحها و علامتهایی‌ نشان‌ داده‌ می‌شود كه‌ به‌ نوعی‌ با تاریخ‌ و گذشتۀ كشورها پیوند دارد (همان‌؛ «معنی‌...»). بر این‌ اساس‌، پرچم‌ كشورهای‌ اسلامی‌ را می‌توان‌ از جهات‌ گوناگون‌ دسته‌ بندی‌ كرد. در پرچم‌ برخی‌ از كشورهای‌ اسلامی‌ ــ مانند پاكستان‌، عربستان‌ سعودی‌ و لیبی‌ ــ رنگ‌ سبز به‌ عنوان‌ نماد اصلی‌ و سنتیِ اسلام‌ به‌ كار رفته‌ است‌. در ایران‌ كویت‌، اردن‌ و فلسطین‌ نیز نوار سبز رنگ‌ نشان‌ دهندۀ هویت‌ اسلامی‌ و یا عربی‌ است‌ (همان‌؛ «ایران‌»). هلال‌ ماه‌ و ستاره‌ نیز در پرچم‌ چندین‌ كشور اسلامی‌ ــ ازجمله‌ تركیه‌ و موریتانی‌ ــ مورد استفاده‌ قرار گرفته‌ است («موریتانی‌»؛ قس‌: خیراندیش‌، 224؛ «هلال‌»). 
هلال‌ ماه‌ از حدود 7 هزار سال‌ پیش‌ توتم‌ قبایلی‌ بود كه‌ در آسیای‌ مركزی‌ و سیبری‌ می‌زیستند و پس‌ از آن‌ نیز نقش‌ بسیار مهمی‌ در تاریخ‌ و فرهنگ‌ بیزانس‌ ایفا كرد. بنا بر برخی‌ از گزارشهای‌ تاریخی‌، در شب‌ حملۀ فیلیپ‌ مقدونی‌ (پدر اسكندر) به‌ بیزانس‌ (339 ق‌ م‌) درخشش‌ هلال‌ ماه‌ مانع‌ حملۀ او گردید؛ در نتیجه‌، این‌ پدیدۀ طبیعی‌ در نزد مردم‌ بیزانس‌ احترام‌ ویژه‌ای‌ یافت‌ (همان‌؛ «پرچمهای‌ اسلامی‌»؛ زكی‌، 33). 
افزون‌ بر این‌، پیروزی‌ رومیان‌ بر قبایل‌ وحشی‌ نیز در نخستین‌ روزهای‌ ماه‌ قمری‌ بود («هلال‌»). این‌ ویژگیها و نیز برخی‌ رویدادهای‌ دیگر («پرچمهای‌ اسلامی‌») سبب‌ شد تا هلال‌ ماه‌ به‌ عنوان‌ نماد امپراتوری‌ روم‌ شرقی‌ برگزیده‌ شود (زكی‌، همانجا). 
تركان‌ عثمانی‌ پس‌ از فتح‌ بیزانس‌ (857 ق‌ / 1453 م‌) پرچم‌ پیشین‌ را پذیرفتند («تركیه‌»). بر پایۀ برخی‌ گزارشها، سلطان‌ محمد فاتح‌ در خواب‌ دید كه‌ هلال‌ ماه‌ از شرق‌ تا غرب‌ گسترده‌ شده‌ است‌ و این‌ را نشانۀ گسترش‌ قلمرو حكومت‌ خویش‌ تلقی‌ كرد («پرچمهای‌ اسلامی‌»؛ «هلال‌») و هلال‌ ماه‌ را علامت‌ پرچم‌ عثمانی‌ قرار داد. در 1260ق‌ / 1844م‌ ستاره‌ای‌ به‌ این‌ هلال‌ اضافه‌ شد («تركیه‌») كه‌ گفته‌اند از سورۀ طارق‌ قرآن‌ كریم‌ الهام‌ گرفته‌ شده‌، و به‌ معنای‌ ستارۀ بامدادی‌ است‌ (خیراندیش‌، 100). 
چنان‌ كه‌ گفته‌ شد، سیطرۀ طولانیِ امپراتوری‌ عثمانی‌ بر بخش‌ بزرگی‌ از جهان‌ اسلام‌ هلال‌ ماه‌ و ستاره‌ را به‌ تدریج‌ در اذهان‌ بسیاری‌ از مردم‌جهان‌ و حتى‌ مسلمانان‌ به‌نماد اسلام‌ مبدل‌ ساخت‌ («هلال‌»). از این‌ رو، اگر چه‌ در خلال‌ این‌ مدت‌ پرچم‌ عثمانی‌ دستخوش‌ تغییراتی‌ شد، اما علامت‌ ماه‌ و ستارۀ آن‌ همواره‌ ثابت‌ ماند (زكی‌، 30-33). 
پس‌ از تشكیل‌ جمهوری‌ تركیه‌ در 1302ش‌ / 1923م‌ همان‌ پرچم‌ پیشین‌ (قرمزیكدست‌ با نقش‌ هلال‌ و ستاره‌ای‌ به‌ رنگ‌ سپید) به‌ عنوان‌ پرچم‌ كشور جمهوری‌ تركیه‌ پذیرفته‌ شد (خیراندیش‌، همانجا). اكنون‌ افزون‌ بر تركیه‌، نقش‌ پرچم‌ بسیاری‌ از كشورهای‌ اسلامی‌ كه‌ پس‌ از سقوط دولت‌ عثمانی‌ و در خلال‌ سدۀ 14ق‌ و دهه‌های‌ اخیر تشكیل‌ شده‌اند، با الهام‌ از پرچم‌ امپراتوری‌ عثمانی‌ تركیبی‌ از هلال‌ ماه‌ و ستاره‌ است‌. این‌ كشورها عبارت‌اند از آذربایجان‌، الجزایر، پاكستان‌، تونس‌، تركمستان‌، ازبكستان‌، مالزی‌، مولداوی‌ و كومور («پرچمهایی‌...»؛ «معنی‌»). 
در پرچم‌ برخی‌ از كشورهای‌ اسلامی‌، مانند اردن‌، عراق‌ و سوریه‌ نیز علامت‌ ستاره‌ وجود دارد كه‌ گاهی‌ به‌ عنوان‌ نماد اسلام‌ و گاه‌ به‌ معانی‌ دیگر به‌ كار رفته‌ است‌. در پرچم‌ اردن‌ كه‌ از 3 رنگ‌ سیاه‌، سفید و سبز به‌ ترتیب‌ از بالا به‌ پایین‌ تشكیل‌ شده‌، سفید نشانۀ خلافت‌ اموی‌، سیاه‌ نشانۀ خلافت‌ عباسی‌، و سبز نشانۀ خلافت‌ فاطمی‌ است‌. یك‌ مثلث‌ قرمز كه‌ قاعدۀ آن‌ به‌ موازات‌ میلۀ پرچم‌ است‌، نماد جنبش‌ 1916م‌ در این‌ كشور است‌ و ستاره‌ای‌ هفت‌ پر به‌ رنگ‌ سفید كه‌ در درون‌ آن‌ قرار گرفته‌، نشانۀ اعتقاد به‌ خدای‌ یگانه‌ و هفت‌ آیۀ سورۀ فاتحۀ الكتاب‌ است («پرچم‌ اردن‌»؛ قس‌: خیراندیش‌، 38). اما در پرچم‌ عراق‌ و سوریه‌ ستاره‌ها به‌ معنای‌ متفاوتی‌ به‌ كار رفته‌ است‌. در پرچم‌ عراق‌ 3 رنگ‌ قرمز، سفید و سیاه‌ به‌ ترتیب‌ از بالا به‌ پایین‌ قرار گرفته‌، و در وسطِ بخش‌ سفید 3 ستاره‌ به‌ رنگ‌ سبز وجود دارد كه‌ نشانۀ 3 شعار وحدت‌، آزادی‌ و سوسیالیسم‌ حزب‌ بعث‌ است‌. این‌ پرچم‌ در 1342ش‌ / 1963م‌ پس‌ از بركناریِ عبدالكریم‌ قاسم‌ (روحانی‌، 449) انتخاب‌ شد. از این‌ ستاره‌ها به‌ عنوان‌ نمادی‌ از آرمان‌ اتحاد اعراب‌ نیز یاد شده‌ است‌ (خیراندیش‌، 136-137؛ «پرچم‌ عراق‌»). پس‌ از بحران‌ خلیج‌فارس‌ در 1370 ش‌ / 1991 م‌ عبارت ‌الله‌اكبر را بین‌ ستاره‌های‌ یاد شده‌ اضافه‌ كردند كه‌ احتمالاً هدف‌ از آن‌ جلب‌ حمایت‌ جهان‌ اسلام‌ بوده‌ است‌ (همان‌). 
پرچم‌ سوریه‌ نیز از لحاظ رنگ‌ با پرچم‌ عراق‌ و مصر و یمن‌ یكسان‌ است‌ و تنها تفاوت‌ آن‌، دو ستاره‌ای‌ است‌ كه‌ در قسمت‌ سفید قرار گرفته‌، و نمادی‌ از وحدت‌ عربی‌ است‌. رنگهای‌ این‌ پرچمها نیز چنان‌كه‌ گفته‌ شد، به‌ آرمان‌ وحدت‌ اعراب‌ اشاره‌ دارد (خیراندیش‌، 137، 214، 251؛ «پرچم‌ عراق‌»). همین‌ رنگها با اندكی‌ تفاوت‌ در پرچمهای‌ كویت‌ و امارات‌ متحدۀ عربی‌ نیز نشان‌ دهندۀ همین‌ معناست‌ (خیراندیش‌، همانجا، نیز 51). 
پرچم‌ معدودی‌ از كشورهای‌ اسلامی‌ در استفاده‌ از رنگها دارای‌ تفاوتهای‌ بیشتری‌ است‌، مانند پرچم‌ افغانستان‌ كه‌ 3نوار سبز، قرمز و سیاه‌ به‌ ترتیب‌ از راست‌ به‌ چپ‌ به‌ صورت‌ عمودی‌ قرار گرفته‌، و تصویر عمارتی‌ معبد مانند و دو حلقۀ زرین‌ در دو سوی‌ آن‌ نشانۀ تاریخ‌ این‌ كشور است («پرچم‌ افغانستان‌»). تفاوت‌ پرچم‌ عربستان‌ سعودی‌ با لیبی‌ در كلمۀ شهادتین‌ و شمشیری‌ است‌ كه‌ در زیر آن‌ قرار گرفته‌، و نشانۀ اسلامی‌ بودن‌ عربستان‌ است‌؛ اما از جهت‌ معنایی‌، رنگ‌ سبز در پرچم‌ لیبی‌ افزون‌ بر اشارۀ نمادین‌ به‌ اسلام‌، نشانۀ انقلاب‌ سبز در لیبی‌ است‌ (نک‍ : مطر، 104-133؛ خیراندیش‌، 203). تنها پرچمی‌ كه‌ از نمادهای‌ یاد شده‌ اثری‌ در آن‌ دیده‌ نمی‌شود، پرچم‌ كشور لبنان‌ است‌ كه‌ رنگها و علامت‌ آن‌ (درخت‌ سدر)، نشانۀ تسلط فرانسویها بر این‌ سرزمین‌، و قدمت‌ تاریخی‌ این‌ كشور است‌ (خیراندیش‌، 195-196). 

مآخذ

ابن‌ اثیر، الكامل‌؛ همو، همان‌، به‌ كوشش‌ عبدالله‌ قاضی‌، بیروت‌، 1415ق‌ / 1995م‌؛ ابن‌ جوزی‌، عبدالرحمان‌، المنتظم‌، بیروت‌، 1412ق‌ / 1992م‌؛ ابن‌خلدون‌، مقدمه‌، بیروت‌، 1984م‌؛ ابن‌ عدیم‌، عمر، بغیة الطلب‌، به‌ كوشش‌ زكار، دمشق‌، 1409ق‌ / 1988م‌؛ ابن‌ عماد، عبدالحی‌، شذرات‌ الذهب‌، بیروت‌، دارالكتب‌ العلمیه‌؛ ابن‌ كثیر، البدایة والنهایة، بیروت‌، مكتبة المعارف‌؛ ابوعبید بكری‌، عبدالله‌، معجم‌ ما استعجم‌، به‌ كوشش‌ مصطفى‌ سقا، بیروت‌، 1403ق‌ / 1983م‌؛ ابونعیم‌ اصفهانی‌، احمد، حلیة الاولیاء، بیروت‌، 1405ق‌؛ افشار، ایرج‌، ناموارۀ دكتر محمود افشار، تهران‌، 1367ش‌، ج‌ 4؛ بختورتاش‌، نصرت‌الله‌، پرچم‌ و پیكرۀ شیر و خورشید، تهران‌، 1345ش‌؛ برق‌، ناصر، «تاریخچه‌ای‌ از پرچم‌ ایران‌»، هور، تهران‌، 1352ش‌، س‌ 3، شم‍ 26؛ بلاذری‌، احمد، فتوح‌ البلدان‌، به‌ كوشش‌ رضوان‌ محمد رضوان‌، بیروت‌، 1403 ق‌؛ بهار، محمدتقی‌، سبك‌شناسی‌، تهران‌، 1369 ش‌؛ بیرونی‌، ابوریحان‌، الآثار الباقیة، به‌ كوشش‌ زاخاو، لایپزیگ‌، 1923م‌؛ بیهقی‌، ابوالفضل‌، تاریخ‌، به‌ كوشش‌ خلیل‌ خطیب‌ رهبر، تهران‌، 1368ش‌؛ پروین‌ گنابادی‌، محمد، حاشیه‌ بر ترجمۀ مقدمۀ ابن‌ خلدون‌، تهران‌، 1352ش‌؛ پورداود، ابراهیم‌، «پرچم‌»، سالنامۀ ایران‌ جاویدان‌، تهران‌، 1327ش‌ / 1948م‌؛ همو، هرمزدنامه‌، تهران‌، 1331ش‌؛ «تاریخچۀ پرچم‌ ایران‌» (مل‍‌ )؛ تاریخ‌ سیستان‌، به‌ كوشش‌ محمدتقی‌ بهار، تهران‌، 1314ش‌؛ ثعالبی‌ مرغنی‌، عبدالملك‌، غرر اخبار ملوك‌ الفرس‌ و سیرهم‌، به‌ كوشش‌ زوتنبرگ‌، پاریس‌، 1900م‌؛ خطیب‌ رهبر، خلیل‌، تعلیقات‌ بر تاریخ‌ (نک‍ : هم‍ ، بیهقی‌)؛ خیراندیش‌، رسول‌ و سیاوش‌ شایان‌، ریشه‌یابی‌ نام‌ و پرچم‌ كشورها، تهران‌، 1370ش‌؛ داور، آرش‌، «نشان‌ غرور ملی‌»، سیاه‌ سپید (مل‍‌ )؛ ذكاء، یحیی‌، «تاریخچۀ تغییرات‌ و تحولات‌ درفش‌ و علامت‌ دولت‌ ایران‌...»، هنر و مردم‌، تهران‌، 1344ش‌؛ دورۀ جدید، شم‍ 31، رضوانی‌، محمداسماعیل‌، «نشان‌ رسمی‌ كشور شاهنشاهی‌ ایران‌ و معنی‌ و مفهوم‌ آن‌»، سالنامۀ كشور ایران‌، تهران‌، 1351ش‌، س‌ 27؛ روحانی‌، محمدحسین‌، توضیحات‌ بر در خاورمیانه‌ چه‌ گذشت‌؟، نوشتۀ ناصرالدین‌ نشاشیبی‌، تهران‌، 1357ش‌؛ زرین‌كوب‌، عبدالحسین‌، دو قرن‌ سكوت‌، تهران‌، 1355ش‌؛ همو، سیری‌ در شعر فارسی‌، تهران‌، 1363ش‌؛ زكی‌، عبدالرحمان‌، الاعلام‌ و شارات‌ الملك‌ فی‌ وادی‌ النیل‌، قاهره‌، دارالمعارف‌؛ زنجانی‌، محمود، فرهنگ‌ جامع‌ شاهنامه‌، تهران‌، 1372ش‌؛ زیدان‌، جرجی‌، تاریخ‌ التمدن‌ الاسلامی‌، بیروت‌، دارمكتبة الحیاة؛ سخاوی‌، محمد، التحفة اللطیفة فی‌ تاریخ‌ مدینة الشریفة، بیروت‌، 1993م‌؛ سلاوی‌، احمد، الاستقصاء، به‌ كوشش‌ جعفر ناصری‌ و محمدناصری‌، دارالبیضاء، 1997م‌؛ سیوطی‌، تاریخ‌ الخلفاء، به‌ كوشش‌ محمد محی‌الدین‌ عبدالحمید، قاهره‌، 1371ق‌ / 1952م‌؛ همو، المزهر، به‌ كوشش‌ فؤاد علی‌ منصور، بیروت‌، 1998م‌؛ شمیسا، سیروس‌، فرهنگ‌ تلمیحات‌، تهران‌، 1366ش‌؛ شهمردان‌، رشید، «درفش‌ كاویانی‌»، بررسیهای‌ تاریخی‌، تهران‌، 1354ش‌، س‌ 10، شم‍ 1؛ صفا، ذبیح‌الله‌، حماسه‌سرایی‌ در ایران‌، تهران‌، 1352ش‌؛ طبری‌، تاریخ‌، بیروت‌، 1407ق‌؛ ظهیرفاریابی‌، دیوان‌، به‌ كوشش‌ هاشم‌ رضی‌، تهران‌، كاوه‌؛ عنصرالمعالی‌، كیكاووس‌، قابوس‌ نامه‌، گزیدۀ غلامحسین‌ یوسفی‌، تهران‌، 1362ش‌؛ فردوسی‌، شاهنامه‌، به‌ كوشش‌ ژول‌ مل‌، تهران‌، 1363ش‌؛ فرید، محمد، تاریخ‌الدولة العلیة العثمانیة، به‌ كوشش‌ احسان‌ حقی‌، بیروت‌، 1403ق‌؛ قزوینی‌ رازی‌، عبدالجلیل‌، نقض‌، به‌ كوشش‌ جلال‌الدین‌ محدث‌ ارموی‌، تهران‌، 1371ق‌؛ قلقشندی‌، احمد، مآثرالانافة فی‌ معالم‌ الخلافة، به‌ كوشش‌ عبدالستار احمد فراج‌، كویت‌، 1985م‌؛ كریستن‌ سن‌، آرتور، ایران‌ در زمان‌ ساسانیان‌، ترجمۀ رشید یاسمی‌، تهران‌، 1351ش‌؛ همو، كارنامۀ شاهان‌، ترجمۀ باقر امیرخانی‌ و بهمن‌ سركاراتی‌، تبریز، 1350ش‌؛ همو، كیانیان‌، ترجمۀ ذبیح‌الله‌ صفا، تهران‌، 1350ش‌؛ كسروی‌، احمد، تاریخچۀ شیر و خورشید، تبریز، 1356ش‌؛ گردیزی‌، عبدالحی‌، زین‌ الاخبار، به‌ كوشش‌ عبدالحی‌ حبیبی‌، تهران‌، 1347ش‌؛ گزنفن‌، كورش‌ نامه‌، ترجمۀ رضا مشایخی‌، تهران‌، 1350ش‌؛ گوهرین‌، صادق‌، فرهنگ‌ لغات‌ و تعبیرات‌ مثنوی‌، تهران‌، 1353ش‌؛ لغت‌ نامۀ دهخدا؛ مان‌، اُسكار، «كاوه‌ و درفش‌ كاویانی‌»، كاوه‌، برلین‌، 1334ق‌ / 1916م‌، شم‍ 1؛ محب‌ الدین‌طبری‌، الریاض‌ النضرة فی‌ مناقب‌ العشرة، بیروت‌، 1996م‌؛ محمدبن‌ منور، اسرار التوحید، به‌ كوشش‌ محمدرضا شفیعی‌ كدكنی‌، تهران‌، 1366ش‌؛ مرزبان‌ بن‌ رستم‌، مرزبان‌نامه‌، به‌ كوشش‌ خطیب‌ رهبر، تهران‌، 1363ش‌؛ مطر، فؤاد، الثورةالثانیة فی‌ لیبیا، بیروت‌، 1976م‌؛ مقدسی‌، مطهر، البدء والتاریخ‌، قاهره‌، مكتبةالثقافةالدینیه‌، مقری‌، احمد، نفح‌ الطیب‌، به‌ كوشش‌ احسان‌ عباس‌، بیروت‌، 1968م‌؛ مولوی‌، مثنوی‌ معنوی‌، به‌ كوشش‌ نیكلسن‌، تهران‌، 1363ش‌؛ مینوی‌، مجتبی‌، «شیر و خورشید»، یادنامۀ دینشاه‌ ایرانی‌، بمبئی‌، 1948م‌؛ ناصرخسرو، جامع‌ الحكمتین‌، به‌ كوشش‌ هانری‌ كربن‌ و محمدمعین‌، تهران‌، 1332ش‌ / 1953م‌؛ همو، دیوان‌، به‌ كوشش‌ مجتبی‌ مینوی‌ و مهدی‌ محقق‌، تهران‌، 1365ش‌؛ نظام‌ الملك‌، حسن‌، سیاست‌ نامه‌، به‌ كوشش‌ یوسف‌ حسین‌ بكار، قطر، دارالثقافه‌؛ نظیری‌ نیشابوری‌، محمدحسین‌، دیوان‌، به‌ كوشش‌ مظاهر مصفا، تهران‌، 1340ش‌؛ نفیسی‌، سعید، درفش‌ ایران‌ و شیر و خورشید، تهران‌، 1328ش‌؛ نیكلسن‌، ر. ا.، شرح‌ مثنوی‌ معنوی‌، ترجمۀ حسن‌ لاهوتی‌، تهران‌، 1374ش‌؛ واقدی‌، محمد، فتوح‌ الشام‌، بیروت‌، دار الجیل‌؛ یعقوبی‌، احمد، البلدان‌، نجف‌، 1337ق‌ / 1918م‌؛ یوسفی‌، غلامحسین‌، فرخی‌ سیستانی‌، تهران‌، 1368ش‌؛ نیز:

«Afghan Flag», All You Can Read, www. allyoucanread. com / flag. asp? id = 1; Chardin, J., Voyages du cheralierchar din, en perse, etautreslieuy del'orient, Paris, 1811; Clavijo, Emlassy to Tamerlane, 1403-1406, tr. G. Le Strange, London, 1928; «Crescent Moon: Flags of Muslim Wolrd», About, islam. about.com / library / weekly / aa060401b. htm; »Crescent Moon: Symbol of Islam?», ibid, islam.about.com / library / weekly / aa0641a.htm; «Flag», The Free Dictionary, encyclopedia. the freedictionary. com / flag; «History of Iranian Flag», Faith Freedom, www. faithfreedom. org / Iran / flaghistory. htm; «Iran», Flags of the World, flagspot.net / flags / ir.html; «Iraq Flag», All You Can Read, www., allyocanread. com / flag. asp? id = 79; «Islamic Flags», ibid, www. fotw. net / flags / islam. html; Jackson, A. V. W., «Indo-Iranian Contributions», Journal of the American Oriental Society, New Havan , 1899; «Jordan Flag», All You Can Read, www. allyoucanread. com / flag. asp? id = 85; Lockhart, L., Nader Shah, London, 1938; «Mauritania», Flags of the World, flagspot. net / flags / mr.html; «Meaning of Flag Design and Colors», Countries of the World, www. theodora. com / flags / meaning. html; «Persia (Iran): Pre - Islamic Flags», Flags of the World, flagspot.net / flags / ir_preis. html; Siah Sepid, www. siahsepid. net / week / archives / 000010. php; «Turkey», Flags ofthe World, flagspot.net / flags / tr.html; The World Book Encyclopedia, Chicago, 1957, vol. VI.

محمد سیدی‌