پتنی

پَتَّنی‌، شهری‌ بندری‌ و استانی‌ مسلمان‌نشین‌ به‌ همین‌ نام‌ در جنوب‌ تایلند. نام‌ پتنی‌ ریشه‌ مالایایی‌ (پتنی‌) دارد (كریستی‌، 173). این‌ نام‌ در متون‌ فارسی «پطانی‌» آمده‌ است‌ (نک‍ : محمد ربیع‌، 216). 
استان‌ پتنی‌ با حدود 940‘1كمـ2 وسعت‌ و 600‘660 تن‌ جمعیت‌ (1383ش‌ / 2004م‌) در جنوب‌ تایلند، نزدیك‌ مرزهای‌ مالزی‌ و در كنار خلیج‌ تایلند بر كرانۀ شرقی‌ شبه‌ جزیرۀ مالاكا واقع‌ است‌ («فرهنگ‌ ... »؛ كلمبیا).پتنی‌ سرزمینی‌ كوهستانی‌ است‌ و بجز باریكه‌ای‌ از زمینهای‌ هموار ساحلی‌ دیگر اراضی‌ آن‌ را رشته‌ كوه‌ سانكالاخیری‌ پوشانده‌ است («پتنی»، استان‌؛ EI1). 
پتنی‌ سرزمینی‌ حاصل‌خیز است‌ كه‌ انواع‌ میوه‌، كافور، عود، صندل‌، جوز، رزین‌، نارگیل‌ و انواع‌ ادویه‌ در آن‌ به‌ عمل‌ می‌آید و دارای‌ معادن‌ قلع‌ و نمك‌ است‌. مردمان‌ این‌ استان‌ از نژاد مالایایی‌ هستند و بیشتر آنها مسلمان‌اند ( كلمبیا).مركز این‌ استان‌ شهر بندری‌ پتنی‌ است‌ كه‌ در °6 و ´52 عرض‌ شمالی‌ و °101 و ´16 طول‌ شرقی‌ در دهانۀ رودخانۀ پتنی‌ بر كرانه‌های‌ خلیج‌ تایلند واقع‌ است‌ و حدود 400‘48 تن‌ (1383 ش‌ / 2004 م‌) جمعیت‌ دارد ( بریتانیكا، IX / 202؛ «اطلس‌ ... »، 133، فهرست‌؛ «فرهنگ‌»). 

پیشینۀ تاریخی‌

از گذشته‌های‌ دور سرزمین‌ پتنی‌ آگاهیهای‌ روشنی‌ دردست‌ نیست‌، اما بنا بر روایات‌ محلی‌ كه‌ در دو اثر مكتوب‌ به‌ نامهای «حكایت‌ پتنی‌» و سجاره‌ كراجان‌ مالایو پتنی‌ مضبوط است‌، دیرینگی‌ این‌ سرزمین‌ به‌ 000‘2 سال‌ پیش‌ می‌رسد (كریستی‌، 253). لیانگ‌ ـ شو مورخ‌ چینی‌ در سدۀ 7 م‌ از دولتی‌ به‌ نام «لنگ‌ ـ یا ـ هسیو» در سدۀ 2م‌ یاد كرده‌ است‌ كه‌ امروزه‌ آن‌ را سرزمین‌ پتنی‌ دانسته‌اند و نام‌ پادشاهی‌ پتنی‌ نخستین‌بار در سدۀ 7ق‌ / 13 م‌ در سالنامه‌های‌ پادشاهی‌ لیگور یاد شده‌ است‌ (نک‍ : هال‌، 30؛ میلر، 25؛ «باستان‌شناسی‌ ...»). پادشاهی‌ پتنی‌ یك‌ دولت‌ مالایایی‌ بود كه‌ قلمرو آن‌ تقریباً با استانهای‌ امروزی‌ پتنی‌، یالا و نریتوات تایلند منطبق‌ است‌. در سدۀ 5 ق‌ / 11 م‌ اسلام‌ به‌ این‌ پادشاهی‌ راه‌ یافت‌. پیش‌ از ورود اسلام‌ به‌ پتنی‌ این‌ سرزمین‌ بخشی‌ از پادشاهی‌ هندو ـ بودایی‌ سری‌ ویجایا بود («پتنی‌»، پادشاهی‌). 
در نیمۀ نخست‌ سدۀ 9ق‌ / 15م‌ پتنی‌ تحت‌ استیلای‌ پادشاهی‌ِ تایی «ایوتهیا» قرار گرفت‌؛ اما دیری‌ نگذشت‌ كه‌ منصور شاه‌ جانشین‌ نخستین‌ سلطان‌ مالاكا، آنجا را به‌ قلمرو خود افزود (سركار، 69؛ باش‌، 247؛ «پتنی‌»، همانجا). در 917 ق‌ / 1511 م‌ پرتغالیها بر پادشاهی‌ مالاكا چیره‌ شدند و شماری‌ از بازرگانان‌ مسلمان‌ و چینیِ مالاكا برای‌ ادامۀ فعالیت‌ خود در پتنی‌ اقامت‌ 
گزیدند و به‌ این‌ ترتیب‌ بر رونق‌ تجاری‌ پتنی‌ افزوده‌ شد (همانجا). در همین‌ اوان‌ كشور سیام‌ كه‌ همواره‌ مدعی‌ تسلط بر سراسر شبه‌جزیرۀ مالاكا بود، در ازای‌ دریافت‌ اسلحه‌ از پرتغالیها به‌ آنها اجازه‌ داد كه‌ مركزی‌ تجاری‌ در پتنی‌ دایر كنند (سیامنندا، 43؛ هال‌، 172)، پرتغالیها با احداث‌ كارگاههای‌ تولیدی‌ و افزایش‌ تجارت‌ خود با چین‌ از طریق‌ این‌ بندر بر رونق‌ پتنی‌ افزودند (همو، 224). 
در نیمۀ دوم‌ سدۀ 10ق‌ / 16م‌ حكومت‌ پتنی‌ در جهت‌ انحصارات‌ تجاری‌ گام‌ برداشت‌ كه‌ این‌ وضعیت‌ به‌ بروز كشمكشهایی‌ انجامید كه‌ تا 992 ق‌ / 1584 م‌ با پیروزی‌ گروهی‌ از بازرگانان‌ و به‌ دست‌ گرفتن‌ قدرت‌ توسط آنان‌ ادامه‌ داشت («باستان‌شناسی‌»). در پی‌ برقراری‌ روابط بازرگانی‌ میان‌ كشور سیام‌ و تجار هلندی‌، در 1011 ق‌ / 1602 م‌ هلندیها كارخانه‌ای‌ تولیدی‌ در پتنی‌ برپا ساختند و با وجود مخالفت‌ پرتغالیها، توانستند با بهره‌گیری‌ از روابط دوستانۀ خود با حكومت‌ پتنی‌ به‌ فعالیت‌ خود ادامه‌ دهند (هال‌، 335). در زمان‌ سلطنت‌ پراساتونگ‌ در سیام‌، حكومت‌ پتنی‌ با گسترش‌ و نفوذ آن‌ كشور در پتنی‌ به‌ مخالفت‌ برخاست‌ و اعلام‌ استقلال‌ كرد. كوشش‌ نیروهای‌ سیامی‌ برای‌ چیرگی‌ بر پتنی‌ در سالهای‌ 1632 و 1634م‌ ناموفق‌ بود، اما در 1636م‌ سرانجام‌ آن‌ كشور توانست‌ با كمك‌ هلندیها بر پتنی‌ استیلا یابد (سیامنندا، 69). 
پس‌ از این‌ تاریخ‌ به‌تدریج‌ پتنی‌ اهمیت‌ خود را از دست‌ داد، اما با این‌ وجود پس‌ از آنكه‌ از 1064 ق‌ / 1654 م‌ انگلیسیها در كامبوج‌ و سیام‌ نفوذ كردند، دولت‌ پتنی‌ در برابر نفوذ آنها پایداری‌ كرد (همو، 73؛ فاروقی‌، 324-325). 
در 1096- 1098 ق‌ / 1685-1686 م‌ محمدحسین‌ بیك‌ كه‌ از جانب‌ شاه‌ سلیمان‌ صفوی‌ به‌ عنوان‌ سفیر به‌ دربار سیام‌ گسیل‌ شده‌ بود، بر سر راه‌ خود از پتنی‌ دیدار كرد. او پتنی‌ را شهر و ناحیه‌ای‌ آباد وصف‌ كرده‌ كه‌ همه‌ نوع‌ میوۀ گرمسیری‌ در آن‌ به‌ عمل‌ می‌آمده‌، و بر آن‌ سرزمین‌ زنی‌ فرمانروایی‌ می‌كرده‌ است‌ و مردمان‌ آن‌ مسلمان‌ و شافعی‌ مذهب‌ بوده‌اند (محمدربیع‌، 216؛ فاروقی‌، همانجا). 
پتنی‌ در سراسر سده‌های‌ 11 و 12ق‌ / 17 و 18م‌ از سوی‌ همسایگان‌ غیرمسلمان‌ خود مورد تهدید قرار داشت‌ و رو به‌ اضمحلال‌ گذاشت‌، تا آنكه‌ در اواخر سدۀ 18م‌ پادشاهی‌ سیام‌ آن‌ را برای‌ همیشه‌ به‌ قلمرو خود افزود. پادشاهی‌ سیام‌ در وهلۀ نخست‌ پتنی‌ را تحت‌الحمایۀ خود قرار داد، اما در اوایل‌ سدۀ 13 ق‌ / 19 م‌ به‌ منظور تضعیف‌ هرچه‌ بیشتر آن‌، این‌ سرزمین‌ را به‌ 7 بخش‌ كوچك‌تر تقسیم‌ كرد (نک‍ : كریستی‌، 174-175). كوشش‌ دولت‌ سیام‌ برای‌ تثبیت‌ استیلای‌ خود بر پتنی‌ ازجمله‌ رسمیت‌ بخشیدن‌ به‌ زبان‌ سیامی‌ در آن‌ باعث‌ بروز واكنشهایی‌ از سوی‌ مردم‌ مالایایی‌ تبار پتنی‌ شد كه‌ به‌ انقلاب‌ 1302ش‌ / 1923م‌ منجر گردید. گرایشهای‌ سیاسی‌ مسلمانان‌ پتنی‌ بر اثر انقلابهایی‌ كه‌ در 1932م‌ در سیام‌ روی‌ داد، تقویت‌ شد. در زمان‌ جنگ‌ جهانی‌ دوم‌ با اشغال‌ سرزمینهای‌ جنوب‌ شرقی‌ آسیا توسط ژاپنیها و ضمیمه‌ شدن‌ كشور تایلند (سیام‌) به‌ ژاپن‌، این‌ امكان‌ را به‌ رهبران‌ مسلمان‌ پتنی‌ داد كه‌ پس‌ از شكست‌ ژاپن‌ در 1324ش‌ / 1945م‌ خواسته‌های‌ خود مبنی‌ بر اعطای‌ حق‌ تعیین‌ سرنوشت‌ به‌ مردم‌ پتنی‌ را پی‌ گیرند (همو، 173, 175-180). 

مآخذ

محمدربیع‌ بن‌ محمد ابراهیم‌، سفینۀ سلیمانی‌، به‌ كوشش‌ عباس‌ فاروقی‌، تهران‌، 1356ش‌؛ فاروقی‌، عباس‌، تعلیقات‌ بر سفینۀ سلیمانی‌ (نک‍ : هم‍ ، محمدربیع‌)؛ نیز:

«Archéologie Patani», France diplomatie, www.diplomatie.fr / culture / france / archeologie / patani / notes / notes.html; Basche, J., Thailand: Land of the Free, London, 1971; Britannica, micropeadia, 1989; Britannica Atlas, Chicago, 1996; Christie, C. J., A Modern History of Southeast Asia: Decolonization, Nationalism and Separatism, London, 1996; The Columbia Encyclopedia, 2001; EI¹; Hall, D. G. E., A History of South-East Asia, London, 1964; Miller, H., The Story of Malaysia, London, 1965; «Pattani», Wikipedia, www.wikipedia.org / wiki / Pattani; Sarkar, H. B., Cultural Relations Between India and Southeast Asian Countries, New Delhi, 1985; Syamananda, R., A History of Thailand, Bangkok, 1981; The World Gazetteer, www.world- gazetteer.com.

پرویز امین‌