پاییزی نسوی

پاییزیِ نَسَوی‌، مجدالدین‌ محمد، شاعر و حماسه‌ سرای‌ ایرانی‌ سدۀ 7ق‌ / 13م‌ در دربار ملوك‌ خانیۀ ماوراءالنهر. از زندگی‌ و تحصیلات‌ پاییزی‌ نسوی‌ كه‌ حاجی‌ خلیفه‌ او را مجدالدین‌ بابری‌ نسایی‌ خوانده‌ است‌ (2 / 1026)، اطلاعی‌ در دست‌ نیست‌. عوفی‌ نخستین‌ كسی‌ است‌ كه‌ دربارۀ پاییزی‌ گزارشی‌ به‌ دست‌ داده‌ است‌. بنا بر این‌ گزارش‌، وی‌ در 600ق‌ / 1204م‌ در شهر نسای‌ ماوراءالنهر، پاییزی‌ را كه‌ در آن‌ زمان‌ در حال‌ سرودن‌ اثری‌ به‌ نام‌ شاهنشاه‌ نامه‌ بوده‌، ملاقات‌ كرده‌ است‌ (1 / 345). 
شاهنشاه ‌نامۀ او، مثنوی‌ای‌ حماسی‌ - تاریخی‌ در بحر متقارب‌ بوده‌ كه‌ به‌ اوصاف‌ و كشورگشاییهای‌ سلطان‌ علاءالدین‌ محمد خوارزمشاه‌ (حك‍ 596-617ق‌ / 1200-1220م‌) ملقب‌ به‌ سلطان‌ سكندر ثانی‌، اختصاص‌ داشته‌ است‌، هر چند هیچ‌ نسخه‌ای‌ از آن‌ در دست‌ نیست‌ (صفا، تاریخ‌ ... ، 3 / 325، حماسه‌ ... ، 354). ویژگی‌ شاهنشاه ‌نامۀ پاییزی‌ در آن‌ است‌ كه‌ آغازی‌ است‌ بر تغییر جریان‌ شعر حماسی‌ فارسی‌ از موضوع‌ قهرمانی‌ ـ ملی‌ به‌ موضوع‌ تاریخی‌ (همو، تاریخ‌، همانجا). گفتنی‌ است‌ پس‌ از سدۀ 5ق‌، با از میان‌ رفتن‌ حكومتهای‌ ایرانی، نشانه‌های‌ ضعف‌ در نظم‌ حماسه‌های‌ ملی‌ پدیدار شد و در مقابل‌ انحطاطِ حماسه‌های‌ ملی‌، نوع‌ جدیدی‌ از حماسه‌سازی‌ كه‌ با اوضاع‌ اجتماعی‌ آن‌ روز ایران‌ سازگار بود، پدید آمد كه‌ عبارت‌ بود از نظم‌ حماسه‌هایی‌ دربارۀ شخصیتهای‌ تاریخی‌ معاصر شاعر كه‌ شاهنشاه‌نامۀ پاییزی‌ نسوی‌ از این‌ نوع‌ به‌ شمار می‌رود (همان‌، 2 / 363). 
پاییزی‌ كمتر قصیده‌ و قطعه‌ سروده‌، و در سرودن‌ رباعیات‌ ایهامی‌ و ذووجهین‌ مهارت‌ داشته‌ است‌ (عوفی‌، همانجا). امروزه‌ تنها 5 رباعی‌ از سروده‌های‌ او برجامانده‌ است‌ (نک‍ : همانجا؛ رازی‌، 2 / 35). 

مآخذ

حاجی‌ خلیفه‌، كشف‌؛ رازی‌، امین‌ احمد، هفت‌ اقلیم‌، به‌ كوشش‌ جواد فاضل‌، تهران‌ 1340ش‌؛ صفا، ذبیح‌ الله‌، تاریخ‌ ادبیات‌ در ایران‌، تهران‌، 1339ش‌؛ همو، حماسه‌ سرایی‌ در ایران‌، تهران‌، 1333ش‌؛ عوفی‌، محمد، لباب‌ الالباب‌، به‌ كوشش‌ ادوارد براون‌، لیدن‌، 1903م‌.

مریم‌ مجیدی‌