پاسه

پاسه‌، یا پاسی‌، شهر و ناحیه‌ای‌ كهن‌ در استان‌ آچۀ اندونزی‌ واقع‌ در شمال‌ جزیرۀ سوماترا و نام‌ یكی‌ از كهن‌ترین‌ حكومتهای‌ اسلامی‌ در مجمع‌ الجزایر اندونزی‌. 
این‌ نام‌ كه‌ در منابع‌ پرتغالی‌ پاسم‌ و در مآخذ محلی‌ پاسای‌ (جرینی‌، 614؛ دولوریه‌، 533) آمده‌ است‌، نام‌ نخستین‌ پادشاهی‌ مسلمان‌نشین‌ در سواحل‌ شمال‌ جزیرۀ سوماتراست‌ (جرینی‌، 528). بنا به‌ روایات‌ محلی‌ این‌ ناحیه‌ از رودخانۀ «جمبو آجی‌» در شرق‌ تا سواحل‌ رودخانۀ پاسه‌ در غرب‌ وسعت‌ داشته‌ است‌ (EI2). پاسه‌ در دوران‌ رونق‌ خود، نخستین‌ لنگرگاه‌ كشتیهای‌ بازرگانی‌ بود كه‌ از هند و دیگر نواحی‌ از طریق‌ سوماترا راهی‌ چین‌ بودند (جونز، 133). از این‌ رو، می‌توان‌ گفت‌ كه‌ پاسه‌ یكی‌ از نخستین‌ مناطق‌ اندونزی‌ بود كه‌ اسلام‌ توسط بازرگانان‌ در آن‌ راه‌ یافت‌. نشانه‌هایی‌ چند از جمله‌ سنگ‌ مزار ملك‌ صالح‌ به‌ زبان‌ عربی‌ به‌ تاریخ‌ 696ق‌ / 1297 م‌، حضور اسلام‌ را در سدۀ 7ق‌ / 13م‌ در این‌ منطقه‌ تأیید می‌كند (همانجا). 
بنـا بر داستان‌ محلیِ حكایت‌ راجه‌ ـ راجه‌ پاسای‌ (داستان‌ پادشاهان‌ پاسای‌) كه‌ با افسانه‌ درآمیخته‌ است‌، پیامبر اسلام‌(ص‌) فرموده‌ بود كه‌ در آینده‌ شهری‌ بزرگ‌ به‌ نام «سامودرا» بنا خواهد شد كه‌ اولیایی‌ در خود پرورش‌ خواهد داد. زمانی‌ كه‌ از آن‌ خبری‌ شنیدید، به‌ آنجا بروید و مردم‌ آن‌ را به‌ اسلام‌ دعوت‌ كنید. در سدۀ 7ق‌ شریف‌ مكه‌ هنگامی‌ كه‌ از اخبار سامودرا آگاه‌ شد، شیخ‌ اسماعیل‌ نامی‌ را به‌ آنجا گسیل‌ داشت‌ تا به‌ سفارش‌ پیامبر(ص‌) عمل‌ كند. مقارن‌ این‌ زمان‌، «مِراه‌ سیلائو»، فرمانروای‌ سامودرا، حضرت‌ محمد(ص‌) را در خواب‌ دید كه‌ شهادتین‌ را به‌ او آموخت‌ و او را ملك‌ صالح‌ نام‌ نهاد. بنا بر همین‌ روایت‌، او پس‌ از بیداری‌ با آنكه‌ عربی‌ نمی‌دانست‌ و هرگز قرآن‌ نیاموخته‌ بود، 30 جزء قرآن‌ كریم‌ را حفظ شد (ریكلفس‌، 12؛ جونز، 133-135). پس‌ از كوتاه‌ زمانی‌ كشتی‌ شیخ‌ اسماعیل‌ به‌ پاسه‌ رسید، و هنگامی‌ كه‌ از اسلام‌ آوردن‌ ملك‌ صالح‌ و چگونگی‌ آن‌ آگاه‌ شد، با پوشاندن‌ خلعت‌ اهدایی‌ كه‌ از مكه‌ آورده‌ بود، او را تأیید كرد و خود به‌ تبلیغ‌ و ترویج‌ اسلام‌ میان‌ مردم‌ بومی‌ پرداخت‌ (ریكلفس‌، 12-13). امروزه‌ مزار ملك‌ صالح‌ به‌ همراه‌ چندین‌ سنگ‌ مزار دیگر در كنارۀ چپ‌ رودخانۀ پاسه‌ در نزدیكی‌ كرانه‌های‌ دریا به‌ دست‌ آمده‌ است‌ (EI2). این‌ سنگ‌ مزارها كه‌ از منطقۀ گجرات‌ هند به‌ پاسه‌ آورده‌ شده‌اند، نشان‌ از وجود رابطه‌ میان‌ پاسه‌ و هند در آن‌ دوران‌ دارد (نک‍ : هوكر، 5). 
بنا بر «سالنامۀ مالایو» و «داستان‌ پادشاهان‌ پاسای‌»، در اوایل‌ سدۀ 8ق‌ / 14م‌، ملك‌ ظاهر پادشاه‌ پاسه‌ در نبردی‌ از نیروهای‌ سیامی‌ شكست‌ خورد و اسیر شد و چندسال‌ در اسارت‌ ماند و سپس‌ اجازه‌ یافت‌ تا به‌ سرزمین‌ خود بازگردد (جرینی‌، 645). هم‌ زمان‌ با پادشاهی‌ ظاهر، ابن‌بطوطه‌ بر سر راه‌ خود به‌ چین‌ و در بازگشت‌ از آنجا از این‌ سرزمین‌ دیدار كرد (ابن‌بطوطه‌، 618، 647؛ رنو، 431). به‌ گزارش‌ ابن‌بطوطه‌ پاسه‌ سرزمینی‌ سرسبز با تجارتی‌ پر رونق‌ بود كه‌ داد و ستد در آن‌ با سكه‌های‌ چینی‌ از جنس‌ قلع‌ و طلا انجام‌ می‌گرفت‌ و مركز آن‌ شهر سُمُطْره‌ (سوماترا) بود كه‌ او آن‌ را شهری‌ بزرگ‌ و نیكو وصف‌ كرده‌ است‌ كه‌ به‌ دور آن‌ بارویی‌ از چوب‌ كشیده‌ شده‌ بود. به‌ نوشتۀ همو، ملك‌ ظاهر پادشاه‌ آنجا، مسلمانی‌ پرشور و پیرو مذهب‌ شافعی‌ بود كه‌ به‌ جهاد با بومیان‌ غیرمسلمان‌ می‌پرداخت‌ و در دربار او مجالس‌ بحث‌ برقرار بود و فقها و علما از اعتبار و احترام‌ خاص‌ برخوردار بودند. گزارشهای‌ ابن‌بطوطه‌ حكایت‌ از نفوذ ایرانیان‌ در این‌ نخستین‌ پادشاهی‌ مسلمان‌ نشین‌ جزایر اندونزی‌ دارد. به‌ نوشتۀ او، كفیل‌ فرماندهی‌ ناوگان‌ دریایی‌ پاسه «بهروز» نام‌ داشته‌ است‌ و در میان‌ هیئت‌ بلندپایه‌ای‌ كه‌ از جانب‌ پادشاه‌ پاسه‌ به‌ استقبال‌ ابن‌ بطوطه‌ رفته‌ بودند، دو فقیه‌ ایرانی‌ به‌ نامهای‌ قاضی‌ امیرسیدشیرازی‌ و تاج‌الدین‌ اصفهانی‌ نیز بودند (ص‌ 617-620). 
ماركوپولو كه‌ او نیز در سدۀ 8 ق‌ / 14 م‌ از جزیرۀ سوماترا دیدار كرده‌، در «سفرنامۀ» خود (ص‌ از شهرهایی‌ به‌ نام‌ باسمان‌ و سامارا نام‌ برده‌ است‌ كه‌ حكومتهای‌ مستقلی‌ داشته‌اند. بیشتر محققان‌ این‌ دو شهر را همان‌ پاسه‌ و سامورا دانسته‌اند؛ اما احتمالاً سامارایی‌ كه‌ ماركوپولو نام‌ برده‌ است‌، سامودرا نیست‌ و اگر هست‌، گزارش‌ او دربارۀ بت‌ پرست‌ بودن‌ مردم‌ این‌ شهر، درست‌ نخواهد بود (ریكلفس‌، 4؛ «سفرنامه‌»، 341). 
در اوایل‌ سدۀ 10ق‌ / 16م‌ تومه‌ پیرش‌ سیاح‌ پرتغالی‌ كه‌ از پاسه‌ دیدار كرده‌ است‌، در سفرنامۀ خود، پاسه‌ را یك‌ مركز پر رونق‌ بازرگانی‌ بین‌المللی‌ وصف‌ كرده‌، و انتشار اسلام‌ را در آنجا نتیجۀ فعالیت‌ بازرگانان‌ مسلمان‌ دانسته‌، و افزوده‌ است‌ كه‌ پادشاه‌ و بیشتر مردم‌ شهر پاسه‌ كه‌ تبار بنگالی‌ داشته‌اند، پیرو اسلام‌ بوده‌اند، اما با این‌ همه‌ در آن‌ زمان‌، هنوز اسلام‌ به‌ بخشهای‌ داخلی‌ قلمرو حكومت‌ ایشان‌ نفوذ نكرده‌ بود (ریكلفس‌، 9؛ هوكر، 4). یك‌ سیاح‌ ایتالیایی‌ كه‌ او نیز در همان‌ سده‌ به‌ پاسه‌ سفر كرده‌، از قاضی‌ای‌ در آنجا یاد می‌كند كه‌ بر اثر مسافرتهای‌ بسیارش‌ به‌ زبان‌ ایتالیایی‌ به‌ خوبی‌ سخن‌ می‌گفته‌ است‌ (میلنر، 34). این‌ امر نشان‌ از ارتباطات‌ گستردۀ مردم‌ این‌ سرزمین‌ با دیگر مناطق‌ دارد. 
جاذبه‌های‌ اقتصادی‌ پاسه‌ پرتغالیها را در 927ق‌ / 1521م‌ به‌ این‌ سرزمین‌ كشاند. آنها با ساختن‌ پایگاهی‌ كه‌ دارای‌ استحكامات‌ نظامی‌ بود، در پاسه‌ مستقر شدند، اما در 1524م‌ علی‌ مغایت‌ شاه‌ (حك‍ 1514-1530م‌)، نخستین‌ فرمانروای‌ قدرتمند پادشاهی‌ رو به‌ گسترش‌ آچه‌ (آچۀ كبیر)، پرتغالیها را از پاسه‌ بیرون‌ راند و اراضی‌ دولتهای‌ همسایه‌ را برقلمرو خود افزود و با یكپارچه‌ ساختن‌ تمامی‌ دولتهای‌ كوچك‌ منطقه‌، اولین‌ حكومت‌ متحد اسلامی‌ را در جنوب‌ شرقی‌ آسیا به‌ نام «آچۀ دارالسلام‌»، بنیان‌ نهاد و از آن‌ پس‌ پاسه‌ تحت‌الحمایۀ آچه‌ شد (EI2؛ ریكلفس‌، 48؛ «تاریخ‌ ... »). 

مآخذ

ابن‌ بطوطه‌، رحلة، بیروت‌، 1384ق‌ / 1964م‌؛ ریكلفس‌، م‌. س‌.، تاریخ‌ جدید اندونزی‌، ترجمۀ عبدالعظیم‌ هاشمی‌ نیك‌، تهران‌، 1370ش‌؛ نیز:

Dulaurier, E., «Liste», JA, 1846, vol. VII; EI2 Gerini, G. E., Researches on Ptolemy's Geography of Eastern Asia, New Delhi, 1974; «The History of Aceh», The Jakarta Post, www.thejakartapost.com / special / os_7_history. asp; Hooker, M. B., «The Translation of Islam into South-East Asia», Islam in South - East Asia, Leiden, 1983; Jones, R., «Ten Conversion Myths from Indonesia», Conversion to Islam, ed. N. Levtzion, New York, 1979; Milner, A. C., «Islam and the Muslim State», Islam in South-East Asia, ed. M. B. Hooker, Leiden, 1983; Reinaud, J. - T., introd. Géographie d’ Aboulféda, Frankfurt, 1985; The Travels of Marco Polo, tr. W. Marsden, London, 1946.

پرویز امین‌