بیهقی، ابوجعفر

بِیهَقی‌، ابوجعفر احمد بن‌ علی‌ بن‌ محمد، معروف‌ به‌ بوجعفرك‌ (470-544ق‌ / 1077-1150م‌)، از دانشمندان‌ بلندپایۀ لغت‌، نحو، قرائت‌ و تفسیر و صاحب‌ كتاب‌ تاج‌ المصادر. كهن‌ترین‌ و معتبرترین‌ منبع‌ در احوال‌ بیهقی‌، آثار شاگرد وی‌، ابوالحسن‌ علی‌ بن‌ زید بیهقی‌، مشهور به‌ ابن‌ فندق‌ است‌ ( تاریخ‌ ... ، 167، بخشی‌ از مشارب‌ ... ، 13 / 219-221). هیچ‌یك‌ از منابع‌ از زادگاه‌ وی‌ یاد نكرده‌اند، ولی‌ با توجه‌ به‌ اشارۀ ابوالحسن‌ علی‌ بیهقی‌ ( تاریخ‌، 166) به‌ كلیماباد بیهق‌، زادگاه‌ جد او، محمدبن‌ احمد، و عبارت «نزیل‌ نیشابور» (قفطی‌، 1 / 89؛ سیوطی‌، طبقات‌...، 4) و نیز نسبت «بیهقی‌» كه‌ همه‌ در آن‌ اتفاق‌ دارند، به‌ نظر می‌رسد كه‌ وی‌ در بیهق‌ زاده‌ شده‌ باشد، اما سپس‌ به‌ نیشابور كوچیده‌، و در آنجا اقامت‌ گزیده‌ است‌. 
در منابع‌ دربارۀ تحصیلات‌ و زندگانی‌ وی‌ جز این‌ نمی‌یابیم‌ كه‌ از قاضی‌ ابونصر احمد بن‌ محمد بن‌ صاعد حنفی‌ (د 482 ق‌ / 1089 م‌) و واعظ معتزلی‌، ابوالحسن‌ علی‌ بن‌ حسن‌ صندلی‌ (د 484ق‌) بهره‌ گرفت‌ و تاج‌ اللغة و صحاح‌ اللغۀ جوهری‌ و كتابهای‌ بسیار دیگری‌ را نزد ابوالفضل‌ احمد بن‌ محمد میدانی‌ (د 518 ق‌) خواند و از بر كرد (یاقوت‌، 4 / 49-50، 5 / 48؛ سیوطی‌، همانجا؛ صفدی‌، 7 / 214). به‌ روایت‌ علی‌ بیهقی‌ وی‌ در 514 ق‌ / 1120 م‌، امام‌ جماعت‌ نیشابور و دارای‌ كُتّاب‌ (مدرس‌، مكتب‌) بوده‌ است‌. بجز علی‌ بیهقی‌ كه‌ كتاب‌ تاج‌ المصادر او و چند كتاب‌ دیگر، ازجمله‌ نحو ابن‌فضال‌، فصلی‌ از المقتصد، الامثال‌ ابوعبید و الامثال‌ ابوالفضل‌ میكالی‌ را نزد او خوانده‌ است‌ (نک‍ : بخشی‌ از مشارب‌، همانجا)، شاگردان‌ بسیار دیگری‌ نیز در مكتب‌ او تعلیم‌ دیده‌اند كه‌ منابع‌ با اوصافی‌ نظیر «اصحابٌ نجباء» و «تلامذةٌ نجباء» از آنان‌ یاد می‌كنند (یاقوت‌، 4 / 49؛ قفطی‌، صفدی‌، همانجاها؛ سیوطی‌، بغیة ... ، 1 / 346). 
یادآوری‌ نام‌ او در كتابهای‌ طبقات‌ النحاة، طبقات‌ المفسرین‌ و تذكرة الحفاظ، حكایت‌ از جایگاه‌ بلند علمی‌ وی‌ در علوم‌ نحو، تفسیر و قرآنی‌ دارد. در منابع‌ آمده‌ است‌ كه‌ وی‌ جز در اوقات‌ نماز از خانه‌ خارج‌ نمی‌شد و به‌ دیدار كسی‌ نمی‌رفت‌، اما مردم‌ برای‌ تعلم‌ و تبرك‌ به‌ دیدار او می‌رفتند. عبارت‌ قفطی‌ (همانجا) ــ اگر سهوی‌ رخ‌ ننموده‌ باشد ــ دلالت‌ بر این‌ دارد كه‌ او در مسجد ساكن‌ بوده‌ است‌. بوجعفرك‌ بیهقی‌ پس‌ از نماز عصر روز سه‌شنبه‌، آخرین‌ روز از ماه‌ مبارك‌ رمضان‌ بر اثر بیماری‌ كوتاهی‌ درگذشت‌ و در روز عید فطر به‌ خاك‌ سپرده‌ شد (یاقوت‌، 4 / 49-50؛ صفدی‌، همانجا؛ قفطی‌، 1 / 89-90). 

آثـار

آثار برجای‌ مانده‌ از بیهقی‌ اینهاست‌: 
1. تاج‌المصادر. از میان‌ آثار بیهقی‌ تاج‌ المصادر مشهورتر و به‌ سبب‌ اشتمال‌ بر بیشتر مصادر عربی‌ (نزدیك‌ به‌ 17هزار) و برابرهای‌ فارسی‌ آنها پیوسته‌ منبعی‌ معتبر و ارزشمند برای‌ فرهنگ‌نویسان‌ فارسی‌ زبان‌ (مثلاً دهخدا) بوده‌ است‌. به‌ گفتۀ مؤلف‌، مواد عربی‌ تاج‌ المصادر از قرآن‌ كریم‌ و احادیث‌ و نیز افعال‌ كثیرالاستعمال‌ دیوانهای‌ عرب‌ گرد آمده‌، و در شرح‌ و معنای‌ این‌ مواد از چند كتاب‌ همچون‌ دیوان‌ الادب‌ فارابی‌، صحاح‌ اللغۀ جوهری‌، تهذیب‌ اللغۀ ازهری‌، الغریبین‌ هروی‌ و المصادر زوزنی‌ بهره‌ گرفته‌ شده‌ است‌ (نک‍ : عالم‌زاده‌، 66- 69). 
تاج‌ المصادر در دو بخش‌ بزرگ‌: 1. مصادر ثلاثی‌ مجرد؛ 2. مصادر ثلاثی‌ مزید، رباعی‌ مجرد و مزید تدوین‌ یافته‌ است‌. بخش‌ نخست‌، براساس‌ حركت‌ عین‌ الفعل‌ در ماضی‌ و مضارع‌، به‌ 6 باب‌ و هریك‌ از این‌ ابواب‌ به‌ بخشهای‌ فرعی‌: سالم‌، مضاعف‌، اجوف‌، ناقص‌ و مهموز منقسم‌ گردیده‌ كه‌ خود دارای‌ بخشهای‌ فرعی‌تری‌، همچون‌ مضاعفِ مهموزاللام‌ است‌. مصادر بر حسب‌ حرف‌ آخر و ترتیب‌ الفبایی، در بخشهای‌ اصلی‌ و ابواب‌ جای‌ گرفته‌ است‌. در هر یك‌ از ابواب‌ مصادر بخش‌ دوم‌ (ثلاثی‌ مزید، رباعی‌ مجرد و مزید) همین‌ تقسیمات‌ رعایت‌ شده‌ است‌. در این‌ تقسیم‌ و ترتیب‌ نیز تأثیر دیوان‌ الادب‌ فارابی‌، الصحاح‌ جوهری‌ و المصادر زوزنی‌ دیده‌ می‌شود (همو، 5-6، 68- 69). 
تاج‌ المصادر یك‌ بار در 1301ق‌ به‌ خط ملك‌ الكتاب‌ میرزا محمد شیرازی‌ در بمبئی‌، در 229 صفحۀ كوچك‌ و دو بخش‌ در یك‌ مجلد، و بار دیگر به‌ تصحیح‌ و تعلیق‌ هادی‌ عالم‌زاده‌ در دو مجلد (ج‌ 1، تهران‌، 1366ش‌ و ج‌ 2، 1375ش‌) همراه‌ با فهرستهای‌ گوناگون‌ منتشر شده‌ است‌. 
2. «المحیط بلغات‌ القرآن‌».نسخه‌ای‌ از این‌ كتاب‌ به‌ كوشش‌ حسین‌ شفیعی‌ فریدنی‌، در مجموعۀ میراث‌ اسلامی‌ ایران‌ (دفتر سوم‌، ص‌ 753-836) به‌ چاپ‌ رسیده‌ است‌ (قم‌، 1416ق‌)؛ «المحیط» كتابی‌ شگفت‌ است‌. در نظر نخست‌، پنداشته‌ می‌شود كه‌ كتاب‌، از نوع «مشكل‌ القرآن‌»هایی‌است‌ كه‌ تألیف‌ آنها حدود دو قرن‌ پیش‌ از آن‌ آغاز شده‌ بود و بهترین‌ نمونۀ كهن‌ آن‌، از آن‌ ابن‌ قتیبه‌ است‌ (به‌ همین‌ نام‌). اما مؤلف‌ به‌ واژگان‌ دشوار عنایت‌ خاصی‌ ندارد و چنان‌كه‌ در مقدمه‌ اشاره‌ كرده‌ است‌ (ص‌ 758)، به‌ چند اصطلاح‌ و واژۀ قرآنی‌ كه‌ بار معنایی‌ گسترده‌تر داشته‌اند و اهل‌ علم‌، معانی‌ گوناگونی‌ برای‌ هریك‌ عرضه‌ كرده‌اند، پرداخته‌، تا اسرار آنها را بیابد. اما آنچه‌ او در پیش‌گفتار نگفته‌، همانا توضیح‌ واژه‌ها به‌ زبان‌ فارسی‌ است‌ كه‌ ارزش‌ كتاب‌ او را برای‌ ما چند برابر می‌سازد. 
وی‌ معمولاً در آغاز، پس‌ از كلمۀ مدخل‌، معادل‌ فارسی‌ آن‌ را به‌ اختصار تمام‌ داده‌ (مثلاً الالاهیة: خدایی‌)، و سپس‌ به‌ زبان‌ عربی‌ به‌ شرح‌ و بسط پرداخته‌ است‌. با یك‌ برآورد سطحی‌، معلوم‌ می‌شود كه‌ نزدیك‌ به‌ 300 كلمه‌، معادل‌ فارسی‌ دارند. برخی‌ از این‌ كلمات‌، كهن‌ و احیاناً فراموش‌ شده‌اند (ترقوه‌: چنبرسینه‌، ص‌ 799؛ كعب‌: پژول‌، ص‌ 808). در برخی‌ دیگر، لهجۀ شهر مؤلف‌ پدیدار است‌ (اعجم‌: بسته‌ زُفان‌، ص‌ 797؛ مرفق‌: وارَن‌، ص‌ 804). در یك‌جا برای‌ مصطلحات‌ قرآنی‌، ترجمه‌های‌ فارسی‌ زیبایی‌ داده‌ است‌ (احكم‌ الحاكمین‌: راست‌ داورتر داوران‌، ص‌ 770). در توضیحات‌ عربی‌ نیز گاه‌ عباراتی‌ فارسی‌ در شرح‌ كلمات‌ آمده‌ است‌. 
3. ینابیع‌ اللغة، در واقع‌ همان‌ صحاح‌ اللغۀ جوهری‌ است‌ كه‌ بیهقی‌ آن‌ را از شواهد پیراسته‌ و مطالب‌ مفیدی‌ از تهذیب‌ اللغۀ ازهری‌ و الشامل‌ ابومنصور جَبّان‌ و معجم‌ مقاییس‌ اللغۀ ابن‌ فارس‌ بدان‌ افزوده‌ است‌. این‌ اثر كتابی‌ مفید و تقریباً هم‌ حجمِ الصحاح‌ است‌ (یاقوت‌، 4/50‌ (یاقوت‌، 4 / 50). 
4. . المحیط بعلم‌ القرآن‌، كه‌ ظاهراً همان‌ المحیط بلغات‌ القرآن‌ است‌. احمد عبدالغفور عطار در مقدمۀ صحاح‌ جوهری‌ (1/163-164) و نیز در الصحاح‌ و مدارس‌ المعجمات‌ العربیة (ص‌ 194-195) كه‌ در واقع‌ چاپ‌ دوم‌ و مستقل‌ همان‌ مقدمۀ صحاح‌ اللغة است‌، دو كتاب‌ المحیط بلغات‌ القرآن‌ و ینابیع‌ اللغۀ بیهقی‌ را به‌ سبب‌ خطا در فهم‌ عبارت‌، به‌ تاج‌الدین‌ خواری‌ (د 580ق‌) نسبت‌ داده‌، و علینقی‌ منزوی‌ نیز بر اثر لغزشی‌ مشابه‌، كتابی‌ باعنوان‌ الفرائد را در شمار آثار بیهقی‌ آورده‌ است‌ (ص‌ 49) كه‌ اصلی‌ ندارد (عالم‌زاده‌، 56- 59). 

مآخذ

بیهقی‌، احمد، «المحیط بلغات‌ القرآن‌ »،به‌ كوشش‌ حسین‌ شفیعی‌ فریدنی‌، میراث‌ اسلامی‌ ایران‌، قم‌، 1416ق‌، دفتر سوم‌؛ بیهقی‌، علی‌، بخشی‌ از مشارب‌ التجارب‌، ادبا (نک‍ : هم‍ ، یاقوت‌)؛ همو، تاریخ‌ بیهق‌، به‌ كوشش‌ احمد بهمنیار، تهران‌، 1317ش‌؛ سیوطی‌، بغیة الوعاة، به‌ كوشش‌ محمد ابوالفضل‌ ابراهیم‌، قاهره‌، 1384ق‌ / 1964م‌؛ همو، طبقات‌ المفسرین‌، به‌ كوشش‌ ا. مرسینگ‌، لیدن‌، 1839م‌؛ صفدی‌، خلیل‌، الوافی‌ بالوفیات‌، به‌ كوشش‌ احسان‌ عباس‌، بیروت‌، 1389ق‌ / 1969م‌؛ عالم‌زاده‌، هادی‌، مقدمه‌ بر تاج‌ المصادر بیهقی‌، تهران‌، 1366ش‌؛ عطار، احمد عبدالغفور، الصحاح‌ و مدارس‌ المعجمات‌ العربیة، بیروت‌، 1386ق‌ / 1967م‌؛ همو، مقدمه‌ بر الصحاح‌ جوهری‌، بیروت‌، 1404ق‌ / 1984م‌؛ قفطی‌، علی‌، انباه‌ الرواة، به‌ كوشش‌ محمد ابوالفضل‌ ابراهیم‌، قاهره‌، 1369 ق‌ / 1950 م‌؛ منزوی‌، علینقی‌، فرهنگنامه‌های‌ عربی‌ به‌ فارسی‌، تهران‌، 1337ش‌؛ یاقوت‌، ادبا.

هادی‌ عالم‌زاده‌‌