بیهس بن صهیب

بَیهَسِ بْنِ صُهَیب‌، ابوالمقدام‌ جَرْمی‌ (د ح‌ 100ق‌ / 718م‌)، شاعر دورۀ اموی‌. منابع‌ دربارۀ وی‌ به‌ گفتاری‌ مختصر ــ و گاه‌ ضد و نقیض‌ ــ بسنده‌ كرده‌اند. ابن‌ عساكر او را بصری‌ الاصل‌ معرفی‌ كرده‌ است‌ كه‌ بعدها به‌ شام‌ كوچید و در داریا مسكن‌ گزید (10 / 528). بیهس‌ با قبایل‌ جَرْم‌، كلب‌ و عُذره‌، در بادیه‌ و گاه‌ شهرهای‌ شام‌ نیز زیسته‌ است‌ (ابوالفرج‌، 22 / 135؛ بستانی‌، 5 / 778؛ زیدان‌، 1 / 313). 
عشق‌ بدفرجامی‌ كه‌ وی‌ در جوانی‌ از سر گذراند، دست‌ مایۀ داستان‌ عاشقانه‌ شد. راویان‌ در باب «صفرا» كه‌ شاعر در سروده‌های‌ خود یاد كرده‌ است‌، هم‌داستان‌ نیستند. از مجموع‌ روایات‌ چنین‌ بر می‌آید كه‌ صفرا یا همسر مطلقۀ شاعر بوده‌ است‌، و یا دخترعموی‌ او كه‌ عشق‌ پنهان‌ میان‌ آن‌ دو، هرگز به‌ وصال‌ نینجامید (ابوالفرج‌، ابن‌عساكر، همانجاها؛ صفدی‌، 10 / 369). بیهس‌ چند سال‌ پس‌ از مرگ‌ معشوق‌، به‌ هنگام‌ عزیمت‌ به‌ دیار بنی‌ اسد، در موضعی‌ به‌ نام‌ احض‌ بر گور وی‌ توقف‌ كرد و چكامه‌ای‌ 9 بیتی‌ در رثای‌ او سرود (ابوالفرج‌، 22 / 138-139). 
بیهس‌ همراه‌ مهلب‌ بن‌ ابی‌ صفره‌ با ازارقه‌ جنگید (كلبی‌، نسب‌ ... ، 2 / 698؛ ابوالفرج‌، 22 / 135؛ ابن‌ عساكر، همانجا). پس‌ از جنگ‌ مرج‌ راهط (محلی‌ در شمال‌ دمشق‌)، چندی‌ نیز به‌ اتهام‌ قتل‌ جوانی‌ از بنی‌ قیس‌، در گریز بود و سرانجام‌ از محمد بن‌ مروان‌ امان‌ خواست‌ و محمد به‌ شرط آنكه‌ حد بر او جاری‌ كند، وی‌ را امان‌ داد و شاعر قطعه‌ای‌ در این‌باره‌ سرود. سرانجام‌ محمد و برادرش‌ عبدالملك‌ با میانجیگری‌ و پرداختن‌ دیۀ مقتول‌، بیهس‌ و قومش‌ را از این‌ اتهام‌ نجات‌ دادند. (ابوالفرج‌، 22 / 139-141). 
بیهس‌ از مهتران‌ سپاه «شریك‌ بن‌ اعور» بود و دفاع‌ از وطن‌ را در برابر دشمن‌ واجب‌ می‌شمرد؛ لیكن‌ معتقد بود كسانی‌ كه‌ زادبوم‌ خود را وانهاده‌، به‌ یاری‌ مردم‌ دیگر سرزمینها می‌شتابند، چون‌ مادری‌ هستند كه‌ به‌ گفتۀ ابن‌ جذل‌ كنانی‌ كودك‌ شیرخوارۀ خود را رها كرده‌ است‌ و نوزاد زنی‌ دیگر را شیر می‌دهد (طبری‌، 5 / 200-201). 
از اشعار بیهس‌ حدود 50 بیت‌ باقی‌ مانده‌ كه‌ مایۀ اصلی‌ آنها، مرثیه‌های‌ عاشقانه‌ است‌. در این‌ میان «رثای‌ صفرا» كه‌ در 14 بیت‌ سروده‌ شده‌ است‌، جایگاه‌ ویژه‌ای‌ دارد (ابوالفرج‌، 22 / 136-139؛ ابن‌ عساكر، 10 / 529؛ صفدی‌، همانجا). از نادر كسانی‌ كه‌ وی‌ مدح‌ گفته، محمد بن‌ مروان‌ است‌ (ابوالفرج‌، 22 / 140-141). مضامین‌ این‌ قطعۀ 11 بیتی‌ از هرگونه‌ نوآوری‌ تهی‌ است‌. بیهس‌ در قطعه‌ای‌ دو بیتی‌ دلیل‌ اصلی‌ جود و كرم‌ خود را ترس‌ از عذاب‌ الاهی‌ می‌داند (كلبی‌، همانجا؛ ابن‌ عساكر، 10 / 528). در قطعۀ دو بیتی‌ دیگری‌ از اسلم‌ بن‌ زرعه‌، حاكم‌ خراسان‌ می‌خواهد كه‌ از نبش‌ قبر حكم‌ بن‌ عمرو غفاری‌ ــ یكی‌ از صحابۀ پیامبر(ص‌) و حاكم‌ خراسان‌ در زمان‌ معاویه‌ ــ به‌ قصد یافتن‌ زر و سیم‌ بپرهیزد (كلبی‌، جمهرة ... ، 155؛ ابن‌عساكر، 10 / 529). در قطعه‌ای‌ 4 بیتی‌ نیز از شجاعت‌ خویش‌ و هولناكی‌ عرصۀ كارزار سخن‌ می‌گوید (آمدی‌، 86). 

مآخذ

آمدی‌، حسن‌، المؤتلف‌ و المختلف‌، به‌ كوشش‌ عبدالستار احمد فراج‌، قاهره‌، 1381ق‌ / 1961م‌؛ ابن‌ عساكر، علی‌، تاریخ‌ مدینة دمشق‌، به‌ كوشش‌ علی‌ شیری‌، بیروت‌، 1415ق‌ / آمدی‌، حسن‌، المؤتلف‌ و المختلف‌، به‌ كوشش‌ عبدالستار احمد فراج‌، قاهره‌، 1381ق‌ / 1961م‌؛ ابن‌ عساكر، علی‌، تاریخ‌ مدینة دمشق‌، به‌ كوشش‌ علی‌ شیری‌، بیروت‌، 1415ق‌ / 1995م‌؛ ابوالفرج‌ اصفهانی‌، الاغانی‌، به‌ كوشش‌ علی‌ سباعی‌ و دیگران‌، قاهره‌، 1393ق‌ / 1973م‌؛ بستانی‌، بطرس‌، دائرةالمعارف‌، بیروت‌، 1877م‌؛ زیدان‌، جرجی‌، تاریخ‌ آداب‌ اللغة العربیة، به‌ كوشش‌ شوقی‌ ضیف‌، قاهره‌، 1957م‌؛ صفدی‌، خلیل‌، الوافی‌ بالوفیات‌، به‌ كوشش‌ ژاكلین‌ سوبله‌ و علی‌ عماره‌، بیروت‌، 1400ق‌ / 1980م‌؛ طبری‌، تاریخ‌؛ ابن‌ كلبی‌، هشام‌، جمهرة النسب‌، به‌ كوشش‌ ناجی‌ حسن‌، بیروت‌، 1407ق‌ / 1986م‌؛ همو، نسب‌ معد والیمن‌ الكبیر، به‌ كوشش‌ ناجی‌ حسن‌، بیروت‌، 1408ق‌ / 1988م‌.

هادی‌ نظری‌ منظم‌