بینش کشمیری

بینِشِ كِشْمیری‌، میرجعفربیك‌، متخلص‌ به‌ بینش‌، از شاعران‌ پارسی‌گوی‌ هند در سدۀ 11ق‌ / 17م‌. در برخی‌ منابع‌ نام‌ او را محمد (ملا، میرزا) اسماعیل‌ آورده‌اند (احمد، 379؛ تیكو، 132؛ خلیل‌، 23). مؤلف‌ صحف‌ ابراهیم‌ او را اصلاً ایرانی‌ و پرورش‌ یافتۀ كشمیر دانسته‌ است‌ (همانجا). 
بینش‌ پس‌ از تكمیل‌ تحصیلات‌ خود در كشمیر، در عصر اورنگ‌ زیب‌ به‌ دهلی‌ (شاه‌ جهان‌آباد) سفر كرد و در پایان‌ عمر دوباره‌ به‌ كشمیر بازگشت‌ و در همان‌جا (اواخر سدۀ 11ق‌) درگذشت‌ (احمد، تیكو، همانجاها؛ گوپاموی‌، 109؛ احمدعلی‌، 379؛ آذر، 360؛ قس‌: صفا، 5(2) / 1321، كه‌ مرگ‌ او را در شاه‌ جهان‌آباد دانسته‌ است‌). 
این‌ شاعر ظاهراً با عنایت‌ خان‌ آشنا هم‌عصر بود، زیرا غزلهای‌ او را جواب‌ گفته‌ است‌ (آرزو، 62). وی‌ اشعاری‌ نیز در وصف‌ محمد طاهر صف‌شكن‌ خان‌، از سرداران‌ عصر شاه‌جهان‌ و اورنگ‌ زیب‌ سرود (صفا، همانجا). 
اشعار بینش‌ استوار و متین‌، و دارای‌ مضامین‌ و معانی‌ دلچسب‌ و نو با زبانی‌ روان‌ و ساده‌ است‌ (آرزو، 63؛ علی‌ حسن‌ خان‌، 75؛ گوپاموی‌، همانجا). غزلیات‌ او همانند اشعار بیشتر شاعران‌ آن‌ روزگار، جواب‌ غزلهای‌ مشهور در زبان‌ فارسی‌ است‌. بیان‌ اندیشه‌های‌ اجتماعی‌، اخلاقی‌ و عرفانی‌ به‌ زبان‌ ساده‌، از دیگر ویژگیهای‌ شعر این‌ شاعر است‌ (صفا، 5(2) / 1323). 
دیوان‌ بینش‌ مشتمل‌ بر قصاید و غزلیات‌ و 6 مثنوی‌ است‌ كه‌ 5 مثنوی‌ آن‌ ( خمسه‌)به‌ تقلید نظامی‌ به‌ نظم‌ آمده‌ است‌. این‌ 5 مثنوی‌ عبارت‌اند از: 1. بینش‌ الابصار، بر وزن‌ مخزن‌ الاسرار، به‌ نام‌ اورنگ‌ زیب‌ (اته‌، 177؛ صفا، 5(2)/1322)؛ 2. گنج‌ روان‌، به‌ تقلید از اسكندرنامه‌، در مدح‌ اورنگ‌ زیب‌ و امرای‌ كشمیر (تیكو، همانجا؛ احمد، 380)؛ 3. گلدسته‌، در برابر لیلی‌ و مجنون‌ و دربارۀ آفرینش‌ جهان‌ (نک‍ : همانجا)؛ 4. شور خیال‌، داستان‌ عشق‌ دو دلدادۀ بنارسی‌، به‌ تقلید از خسرو و شیرین‌ (اته‌، 97؛ صفا، همانجا)؛ 5. رشتۀ گوهر، به‌ تقلید از هفت‌ گنبد، داستان‌ عشق‌ دو دلدادۀ اهل‌ مازندران‌ به‌ نام‌ امیر و گوهر (همانجا؛ منزوی‌، خطی‌، 4/2838). ششمین‌ مثنوی‌ شاعر به‌ نام‌ جواهرخانه‌، منظومه‌ای‌ است‌ در مدح‌ اورنگ‌ زیب‌ و وصف‌ تبریز و بغداد ( ایرانیكا،IV/264).
نسخه‌هایی‌ از كلیات‌ دیوان‌ بینش‌ دردست‌ است‌: یك‌ نسخه‌ در كتابخانۀ موزۀ بریتانیا (ریو، II / 695)، و نسخۀ دیگر در كتابخانۀ موزۀ سالار جنگ‌ (اشرف‌، V / 182-183) نگهداری‌ می‌شود. نسخه‌ای‌ از دیوان‌، شامل‌ قصاید و غزلیات‌ (منزوی‌، خطی‌ مشترك‌، 9 / 2517) در كتابخانۀ بانكیپور ( بانكیپور، III / 154)، و نسخه‌ای‌ دیگر از همان‌ مجموعه‌ در كتابخانۀ آكادمی‌ سلیمانف‌ (كایومُف‌، II / 207)؛ و سرانجام‌ یك‌ نسخۀ خطی‌ دیگر در تاشكند محفوظ است‌ (سمنُف‌، II / 283). 

مآخذ

 آذربیگدلی‌، لطفعلی‌، آتشكده‌، بمبئی‌، 1277ق‌؛ آرزو، علی‌خان‌، مجمع‌النفایس‌، نسخۀ عكسی‌ موجود در كتابخانۀ مركز؛ اته‌، هرمان‌، تاریخ‌ ادبیات‌ فارسی‌، ترجمۀ صادق‌ رضازاده‌ شفق‌، تهران‌، 1356ش‌؛ احمد، ظهورالدین‌، پاكستان‌ مین‌ فارسی‌ ادب‌ كی‌ تاریخ‌ (عهد جهانگیری‌ عهد اورنگ‌ زیب‌ تك‌)، لاهور، 1974م‌؛ احمدعلی‌ هاشمی‌ سندیلوی‌، مخزن‌ الغرائب‌، به‌ كوشش‌ محمدباقر، لاهور، 1968م‌؛ تیكو، گ‌. ل‌.، پارسی‌سرایان‌ كشمیر، تهران‌، 1342ش‌؛ خلیل‌، علی‌ ابراهیم‌، صحف‌ ابراهیم‌، به‌ كوشش‌ عابدرضا بیدار، پتنه‌، 1981م‌؛ صفا، ذبیح‌الله‌، تاریخ‌ ادبیات‌ در ایران‌، تهران‌، 1364ش‌؛ علی‌ حسن‌ خان‌، صبح‌ گلشن‌، كلكته‌، 1295ق‌؛ گوپاموی‌، محمد قدرت‌الله‌، نتائج‌ الافكار، به‌ كوشش‌ اردشیر بنشاهی‌، بمبئی‌، 1336ق‌؛ منزوی‌، خطی‌؛ همو، خطی‌ مشترك‌؛ نیز:

Ashraf, M., Catalogue of Persian Manuscripts in the Salar Jung Museum and Library, Hyderabad, 1969; Bankipore; Iranica; Kayumov, Katalog fonda instituta rukopiseĭ, Tashkent, 1988; Rieu, Ch., Catalogue of the Persian Manuscripts in the British Museum, London, 1966; Semenov, A. A., Sobranie vostochnykh rukopiseĭ akademii nauk Uzbekskoĭ SSR, Tashkent, 1954.

صغری‌ دودانگه‌