بیلک قبچاقی

بَیْلَكِ قِبْچاقی‌ (د پس‌ از 681ق‌ / 1282م‌)، كانی‌شناس‌ مسلمان‌ و كهن‌ترین‌ گزارشگر بهره‌گیری‌ از قطب‌ نما در ناوبری‌ مسلمانان‌. از زندگی‌ وی‌ تنها می‌دانیم‌ كه‌ در 658ق‌/1260م‌ كتاب‌ علم‌ الساعات‌ و العمل‌ بها، اثر ابن‌ ساعاتی‌ (ه‍ م) را در قاهره‌ استنساخ‌ كرده‌ (كوپریلی‌، 1/482-483)، و در 668ق‌/1270م‌ در این‌ شهر به‌ دست‌ نویسی‌ از الرسالة الشافیۀ نصیرالدین‌ طوسی‌ دست‌ یافته‌ (كراوزه‌، 490-491, 496)، و در 681ق‌ نیز كنز التجار را در قاهره‌ و به‌ نام‌ ملك‌ منصور دوم‌ (حك‍ 642-683ق‌/1244-1284م‌)، حكمران‌ ایوبی‌ حماه‌ نوشته‌ است‌. البته‌ نام‌ پدر بیلك‌ در دو دست‌نویس‌ نخست‌، عبدالله‌ و در دست‌نویس‌ كنزالتجار، محمد (شاید تصحیف‌ ابومحمد) آمده‌ است‌ (نک‍ : وایدا، 420؛ قس‌: «دائرةالمعارف‌ ... »، VI/68؛ نیز دوسلان‌، شم‍ 2779، كه‌ این‌ نام‌ نیامده‌ است‌‌). 
1.   2. »Über die Naturwissenschaften ... «   3. »Über Magnetismus«   
اثر بر جای‌ مانده‌: كنز التجار فی‌ معرفة الاحجار، در 30 فصل‌ دربارۀ سنگها و فلزات‌ گرانبها كه‌ یگانه‌ نسخۀ شناخته‌ شدۀ آن‌ ــ ظاهراً به‌ خط مؤلف‌ ــ در پاریس‌ نگهداری‌ می‌شود (همانجا). بیلك‌ در مقدمۀ این‌ كتاب‌ از 23 نویسندۀ یونانی‌ و مسلمان‌، از آن‌ میان‌ هرمس‌، بلیناس‌ (آپولونیوس‌ تیانایی‌)، ارسطو، بطلمیوس‌، مسعودی‌، بیرونی‌، غزالی‌ و دیگران‌ یاد كرده‌ است‌. موله‌ كه‌ بخشهایی‌ از متن‌ عربی‌ و ترجمۀ فرانسۀ این‌ اثر را آورده‌، آن‌ را تقلیدی‌ صرف‌ از ازهار الافكار تیفاشی‌ (ه‍ م) برشمرده‌ كه‌ البته‌ برخی‌ اطلاعات‌ و تجربیات‌ بیلك‌ بدان‌ افزوده‌ شده‌ است‌ (ص‌ 12). 
بیلك‌ در این‌ كتاب‌ ضمن‌ شرح‌ مسافرت‌ دریایی‌ خود از طرابلس‌ شام‌ به‌ اسكندریه‌، از ابزاری‌ كه‌ كشتیبانان‌ برای‌ جهت‌ یابی‌ به‌ كار می‌بردند، یاد كرده‌ است‌. آنان‌ در شبهای‌ تاریك‌ و بی‌ستاره‌، سوزنی‌ را از میان‌ ساقۀ یك‌ گیاه‌، چلیپاوار گذرانده‌، در ظرف‌ آبی‌ شناور می‌ساختند و سپس‌ یك‌ سنگ‌ مغناطیس‌ (آهن‌ربای‌ طبیعی‌) گرداگرد سوزن‌ می‌چرخاندند كه‌ موجب‌ چرخش‌ سوزن‌ می‌شد. پس‌ از دور كردن‌ ناگهانی‌ سنگ‌،سوزن‌ به‌تدریج‌ در راستای‌شمال‌ و جنوب‌آرام‌ می‌گرفت‌ (همو، 174). ظاهراً در مآخذ كهن‌تر دورۀ اسلامی‌ به‌ چنین‌ نكته‌ای‌ اشاره‌ نشده‌ است‌ (رنو، 203؛ كارا دو وو؛ II / 371؛ پلسنر، 532) و برخلاف‌ نظر دوزی‌ (ص‌ 39؛ نیز ویدمان‌، «علوم‌ طبیعی‌ ... 2»، 20، «مغناطیس‌3»، ــ كه‌ واژۀ قرمیط را در قطعه‌ شعری‌ مربوط به‌ حدود سال‌ 239ق‌ (نک‍ : ابن‌ عذاری‌، 2 / 97)، معرب‌ كالامیت‌ و به‌ معنی‌ آهن‌ربا دانسته‌ است‌ ــ ربطی‌ به‌ قطب‌ نما ندارد (قس‌: سارتن‌، II / 630؛ نیز میه‌لی‌، 159-160، كه‌ اشارات‌ مبهم‌ عوفی‌ به‌ ابزاری‌ با كاربرد مشابه‌ را یاد كرده‌اند). گزارش‌ بیلك‌ تا كنون‌ به‌ چند زبان‌ اروپایی‌ ترجمه‌ شده‌ است‌ (پلسنر، 533). 

مآخذ

ابن‌ عذاری‌، احمد، البیان‌ المغرب‌، به‌ كوشش‌ دوزی‌، لیدن‌، 1849م‌؛ كوپریلی‌، خطی‌؛ نیز: 

1849; Krause, M., »Stambuler Handschriften islamischer Mathematiker«, Quellen und Studien zur Geschichte der Mathematik, Astronomie und Physik, Abteilang B3, 1936, vol. III; Mieli, A., La Science arabe, Leiden, 1966; Mullet, C., »Minéralogie arabe«, JA, 1868, vol. XI; Plessner, M., »Baylak al-Qibjāqī«, Dictionary of Scientific Biography, ed. Ch. C. Gillispie, New York, 1970, vol. I; Reinaud, J.-T., Géographie d’Aboulféda, Paris, 1848; Sarton, G., Introduction to the History of Science, Baltimore, 1931; Türkiye diyanet vakfi İslâm ansiklopedisi, Istanbul, 1992; Vajda, G., Index général des manuscrits arabes musulmans, Paris, 1953; Wiedemann, E., »Über Magnetismus«, Aufsätze zur arabischen Wissenschaftsgeschichte, New York, 1970; id, »Über die Naturwissenschaften bei den Arabern«, Sammlung gemeinverständlicher wissenschaftlicher Vorträge, Hamburg, 1890, no. 97.

محمدحسین‌ احمدی‌