بیرام پاشا

بِیرامْ پاشا، یا بایرام‌ پاشا (د 1048ق‌ /1638م‌)، دولتمرد و صدراعظم‌ دولت‌ عثمانی‌ در زمان‌ فرمانروایی‌ مراد چهارم‌، هفدهمین‌ سلطان‌ عثمانی‌ (سل‍ 1032-1050 ق‌ /1623-1640 م‌). 
وی‌ در استانبول‌ متولد شد و مدارج‌ ترقی‌ را در تشكیلات‌ ینی‌ چریها پیمود و به‌ مقام‌ فرماندهی‌ این‌ سپاه‌ نیز رسید (شیخی‌، 1 /89؛ عطایی‌، 768؛ هامر پورگشتال‌، V /3)؛ مدتی‌ نیز والی‌ مصر (شیخی‌، 1 /72) و سپس‌ بیگلربیگی‌ روم‌ ایلی‌ شد (اوزون‌ چارشیلی‌، III(1) /192). بیرام‌ پاشا در منصب‌ اخیر اصلاحاتی‌ در شیوۀ زمین‌داری‌ دولت‌ عثمانی‌ به‌ عمل‌ آورد و به‌ همین‌ سبب‌، مورد توجه‌ مراد چهارم‌ قرار گرفت («دائرةالمعارف‌ ... »، V /266) و مقامهای‌ عالی‌تر یافت‌ و سرانجام‌ قائم‌مقام‌ استانبول‌ شد و سپس‌ قائم‌مقامی‌ صدارت‌ یافت‌ و آن‌گاه‌ در رمضان‌ 1046 / فوریۀ 1637 به‌ جای‌ محمدپاشا ــ صدراعظم‌ معزول‌ ــ به مقام‌ صدارت‌ رسید (شیخی‌، 1 /155؛ اوزون‌چارشیلی‌، III(1) /191-192؛ عطایی‌، 769؛ هامر پورگشتال‌، V /211-212) و «مهر وزارت‌ و افسر سرعسكری‌» بدو رسید (شیخی‌، 1 /70). 
وی‌ پس‌ از دریافت‌ فرمان‌ صدارت‌، از سوی‌ سلطان‌ عثمانی‌ مأمور به‌ لشكركشی‌ به‌ بغداد و بازپس‌ گرفتن‌ آنجا از دست‌ ایرانیان‌ شد؛ از این‌رو، برای‌ تهیۀ مقدمات‌ لشكركشی‌ به‌ راه‌ افتاد و در شهرهای‌ میان‌ راه‌،چون‌آماسیه‌ و نیكده‌ به‌فعالیتهای‌عمرانی‌ دست‌ زد (هامرپورگشتال‌، V /230-231؛ نعیما، 3 /323-324) و سرانجام‌، پس‌ از تأمین‌ آزوقه‌ و مهمات‌ لشكركشی‌ در قارص‌ و ارزروم‌ به‌ آماسیه‌ بازگشت‌ (هامر پورگشتال‌، همانجا). 
سلطان‌ مراد در ذیحجۀ 1047 / آوریل‌ 1638 از اُسكودار در استانبول‌ به‌ سوی‌ بغداد حركت‌ كرد (همو، V /232-233). بیرام‌ پاشا در محل‌ اینونی‌ به‌ استقبال‌ سلطان‌ رفت‌ و به‌ او ملحق‌ شد (همو، V /233) و از آنجا آهنگ‌ بغداد كردند، اما در محلی‌ به‌ نام‌ جُلاّب‌، بیرام‌ پاشا به‌ طور ناگهانی‌ درگذشت‌ (همو، V /242؛ دائرةالمعارف‌»، همانجا). جنازۀ او به‌ استانبول‌ حمل‌، و در تكیه‌ای‌ كه‌ برای‌ پیروان‌ طریقت‌ نوریۀ زینبیه‌ احداث‌ كرده‌ بود و خود به‌ آن‌ طریقت‌ ارادت‌ داشت‌، به‌ خاك‌ سپرده‌ شد (ایوانسرایی‌، 427؛ هامر پورگشتال‌، همانجا). 
از حوادث‌ مهم‌ ایام‌ او قتل‌ نفعی‌ شاعر هجوگوی‌ آن‌ عصر است‌ كه‌ گفته‌اند: بیرام‌ پاشا در آن‌ دست‌ داشته‌ است‌، زیرا مورد هجو او قرار گرفته‌ بود. اگرچه‌ قتل‌ شاعر با فتوای‌ علما صورت‌ گرفت‌، اما به‌ هر حال‌ این‌ امر را نقطۀ ضعفی‌ برای‌ بیرام‌ پاشا شمرده‌اند (همو، V /189). 
بیرام‌ پاشا به‌ امور خیریه‌ و عام‌ المنفعه‌ علاقه‌مند بود، چنان‌كه‌ مجتمعی‌ را كه‌ امروزه‌ به‌ نام‌ او معروف‌ است‌، خود او در محلۀ خاصگی‌ در استانبول‌ بنا كرده‌ است‌. این‌ مجتمع‌ شامل‌ مدرسه‌ و كتابخانه‌، مكتب‌ صبیان‌ (ابتدایی‌)، تكیه‌، چشمه‌، سبیل‌، دكان‌ و ... است‌. این‌ مجموعه‌ كه‌ نمونه‌ای‌ از معماری‌ عثمانی‌ در سدۀ 11ق‌ / 17م‌ به‌ شمار می‌رود، اثر قاسم‌ آغا معمار معروف‌ آن‌ زمان‌ است‌. تكیۀ این‌ مجموعه‌ به‌ تكیۀ قدم‌ شریف‌ نیز معروف‌ است‌. وجه‌ تسمیه‌ آن‌ به‌ علت‌ جای‌ پایی‌ در آنجاست‌ كه‌ به‌ حضرت‌ محمد(ص‌) منسوب‌ است‌. این‌ تكیه‌ در طول‌ زمان‌ مورداستفادۀ طریقتهای‌ مختلف‌ نظیر قدیریه‌، بایرامیه‌، همتیه‌، خلوتیه‌ و ... بوده‌ است («دائرةالمعارف‌»، V /267؛ ارونسال‌، II /57). 

مآخذ

شیخی‌ محمد افندی‌، وقایع‌ الفضلاء (ذیل‌ الشقائق‌ النعمانیة)، به‌ كوشش‌ عبدالقادر اوزجان‌، استانبول‌، 1989م‌؛ عطایی‌، عطاءالله‌، حدائق‌ الحقائق‌ فی‌ تكملة الشقائق‌، به‌ كوشش‌ عبدالقادر اوزجان‌، استانبول‌، 1989م‌؛ نعیما، مصطفى‌، تاریخ‌، استانبول‌، 1283ق‌؛ نیز: 

Ayvansarâyî, H. H., Mecmuâ-I tevârih, Istanbul, 1985; Erünsal, I. E., Türk kütüphaneleri tarihi, Ankara, 1988; Hammer-Purgstall, J., Geschichte des osmanischen Reiches, Gratz, 1965; Türkiye diyanet vakfı İslâm ansiklopedisi, Istanbul,1992;Uzunçarşılı, İ. H., Osmanlı tarīhī, Ankara, 1983.  
علی‌اكبر دیانت‌