بی بی شهربانو، بقعه

بیْ‌بیْ شَهْرْبانو، بُقْعه‌، زیارتگاهی‌ در دامنۀ جنوبی‌ كوهی‌ به‌ همین‌ نام‌ در حاشیۀ جنوب‌ شرقی‌ ری‌ كهن‌. این‌ مكان‌ به‌ باور شیعیان‌، به‌ عنوان‌ آرامگاه‌ شهربانو، دختر یزدگرد سوم‌ و همسر امام‌ حسین‌(ع‌) (قمی‌، 196؛ ابن‌ بابویه‌، 369) مورداحترام‌ است‌. نام‌ این‌ بانو در متون‌ كهن‌ به‌ صورتهای‌ گوناگونی‌ آمده‌ است‌ (نک‍ : بیهقی‌، 1 /348، 350؛ یعقوبی‌، 2 /247؛ كریمان‌، ری‌ ... ، 1 /405-411). اما نه‌تنها در هیچ‌یك‌ از متون‌ كهن‌ از انتساب‌ این‌ بقعه‌ به‌ شهربانو سخنی‌ به‌ میان‌ نیامده‌ است‌، بلكه‌ محل‌ دفن‌ اورا قبرستان‌ بقیع‌ تعیین‌ كرده‌اند (قمی‌، 197؛ نیز نک‍ : كریمان‌، برخی‌ ... ، 183) و تنها از سدۀ 9ق‌ /15م‌ شواهدی‌ بر این‌ انتساب‌ در آثار در دست‌ است‌ (نک‍ : دنبالۀ مقاله‌) و از سدۀ 13ق‌ /19م‌ در برخی‌ از منابع‌، از بقعه‌ و كوه‌ بی‌بی‌ شهربانو نام‌ برده‌ شده‌ است‌ (اعتمادالسلطنه‌، 968-969؛ كمال‌الدوله‌، هفتم‌؛ حكیم‌الممالك‌، 23). بنابراین‌، تنها اعتقادات‌ عامه‌ است‌ كه‌ شهربانو را با شهر ری‌ مربوط می‌كند. از سویی‌ قرار گرفتنِ مقبره‌ در دل‌ كوه‌ و كنار چشمه‌ و دارا بودنِ ویژگیهای‌ معماری‌ ساسانی‌ برخی‌ از محققان‌ را بر آن‌ داشته‌ است‌ كه‌ احتمال‌ دهند روایت‌ زندگی‌ شهربانو و انتساب‌ مقبره‌ به‌ وی‌، به‌ منظور حفاظت‌ از زوال‌ مكانی‌ مقدس‌ از دورۀ ساسانی‌ بوده‌ است‌ (اعتمادالسلطنه‌، 968؛ نیز نک‍ : باستانی‌، 271). براون‌ بنابر پاره‌ای‌ اطلاعات‌ شفاهی‌، این‌ مكان‌ را آتشكده‌ ذكر می‌كند (ص‌ 98). 
مجموعۀ بنای‌ زیارتگاه‌ در محوطۀ مستطیل‌ شكلی‌ بـه‌ طول‌ 33 متر (شمالی‌ ـ جنوبی‌) و عرض‌ 22 متر (شرقی‌ ـ غربی‌) قرار دارد كه‌ از 3 طرف‌ با دیواری‌ بازمانده‌ از دورۀ آل‌ بویه‌، محصور شده‌ است‌. بناهای‌ اصلی‌ در جبهۀ جنوبی‌ جای‌ دارند و فضای‌ شمال‌ آنها در دوره‌های‌ مختلف‌ به‌ دو صحن‌ بیرونی‌ و اندرونی‌، یا مردانه‌ و زنانه‌ تقسیم‌ شده‌ است‌ (مصطفوی‌، «بنای‌ ... »، 256؛ تحقیقات‌ میدانی‌). 
كهن‌ترین‌ بخش‌ مجموعۀ حرم‌ و اتاق‌ طویل‌ جنوب‌ آن‌ (در جهت‌ شرقی‌ ـ غربی‌) با دیوارهای‌ ساخته‌ شده‌ از لاشه‌ سنگ‌ و ملاط گچ‌ است‌ كه‌ بنیانش‌ به‌ دورۀ ساسانی‌ بازمی‌گردد. شكل‌ بنا در اصل‌ مربع، و شامل‌ گنبدخانه‌ در مركز و راهروهایی‌ در پیرامون‌ بوده‌ است‌ (ریكا، «اقدامات‌ ... »، 15). مدخل‌ اصلیِ حرم‌ از طرف‌ شرق‌ سردری‌ است‌ كه‌ در دورۀ صفویه‌ تغییراتی‌ كرده‌ است‌. در دورۀ قاجاریه‌ با بازسازی‌ 3 دیوار از 4 دیوارِ پیرامون‌ْ بنا (دیوار شمالی‌، دیوار سنگی‌ حامل‌ قوس‌ ساسانی‌ است‌ كه‌ با سنگ‌ و آجر پر شده‌ است‌)، گنبدی‌ كاشی‌كاری‌ جایگزین‌ گنبد ساسانی‌ شده‌، و سكنجها و گنبدهای‌ داخلی‌ و خارجی‌ با آجر پر شده‌ است‌. در ساخت‌ قوس‌ طاقنماهای‌ 8 گانۀ زیر طاق‌ به‌ دلیل‌ ناصافیِ لبه‌ها یك‌ ردیف‌ آجر به‌ كار رفته‌ است‌. از راهروهای‌ پیرامونْ راهرو جنوبی‌ (اكنون‌ اتاقی‌ طویل‌) هنوز باقی‌ است‌ كه‌ با طاق‌ آجری‌ در دورۀ قاجاریه‌ پوشش‌ شده‌ است‌. نظیر همین‌ طاق‌ برای‌ پوشش‌ 3 راهرو و دهلیز ورودی‌ (از ساخت‌ و سازهای‌ قاجاریه‌) نیز به‌ كار رفته‌ است‌ (همانجا). 
سقفِ بقعه‌ در حال‌ حاضر دارای‌ تزیینِ آیینه‌كاری‌ است‌ و دهلیزی‌ كه‌ جلو سر در قرار دارد تا چند دهه‌ پیش‌ به‌ صورت‌ ایوان‌ بوده‌، و قسمتی‌ از حیاط اندرونی‌ به‌ شمار می‌آمده‌ است‌. امروزه‌ حرم‌ دارای‌ دو مدخل‌ است‌. ورودی‌ به‌ سوی‌ قسمت‌ زنانه‌ (به‌ سمت‌ شمال‌) بسته‌، و به‌ طرف‌ صحن‌ مردانه‌ باز است‌ (تحقیقات‌ میدانی‌). صندوق‌ چوبی‌ منبت‌كاری‌ شدۀ حرم‌ متعلق‌ به‌ دورۀ تیموری‌، و دارای‌ كتیبه‌هایی‌ به‌ خط ثلث‌، در بردارندۀ نام‌ سازندگان‌ آن «حسین‌ و اخوه‌ محمد ... » و تاریخ‌ 888ق‌ است‌. كتیبۀ دیگری‌ روی‌ درِ منبت‌ ورودی‌ اصلی‌ بقعه‌، مربوط به‌ دورۀ شاه‌ طهماسب‌ بوده‌ كه‌ نام‌ واقف «محمد بن‌ المرحوم‌ احمد اراغ‌ بیكا» بر لوحۀ پایین‌ لنگۀ راست‌، و نام‌ سازنده‌ و تاریخ‌ بر لوح‌ پایین‌ لنگۀ چپ‌ چنین‌ ثبت‌ شده‌ بوده‌ است‌: «فی‌ تاریخ‌ سنة اثنی‌ و ستین‌ و تسعمائه‌ عمل‌ هدایت‌الله‌ بن‌ فضل‌ نجار» (مصطفوی‌، «زیارتگاه‌...»، تصویر 24، 25، «بنای‌»، 262-263، 265، 294، 295). 

در سدۀ 4ق‌ /10م‌ در دورۀ آل‌ بویه‌ در گوشۀ جنوب‌ شرقی‌، بنای‌ مربع‌ شكل‌ سنگیِ گنبدداری‌ ساخته‌ شده‌ است‌. سكنجها و گنبد سنگی‌ از لاشه‌ سنگ‌ و گچ‌، به‌ طرزی‌ بسیار صاف‌ و منظم‌ ساخته‌ شده‌، و به‌ كارگیریِ قالب‌ دبه‌ در آن‌ نمایان‌ است‌ (همان‌، 256، 260، 262). 
در بخش‌ شمالی‌ِ حرم‌، مسجدی‌ مردانه‌ از دورۀ قاجاریه‌ برپاست‌. براساس‌ خط نوشته‌های‌ یادگاریِ زوار بر روی‌ نخستین‌ لایۀ آهكی‌، تاریخ‌ دورۀ سلطنت‌ فتحعلی‌شاه‌ به‌ آن‌ داده‌ شده‌ است‌ (ریكا، همانجا). این‌ مسجد به‌ وسیلۀ دری‌ به‌ حرم‌ راه‌ می‌یابد. این‌ ورودی‌ درگذشتۀ نه‌چندان‌ دور معمولاً بسته‌ بود و مردانی‌ كه‌ در زمرۀ سادات‌ نبودند، در این‌ مسجد مراسم‌ زیارت‌ را به‌ جای‌ می‌آوردند (مصطفوی‌، آثار ... ، 1 /132). اتاقی‌ نیز كه‌ با گچ‌بریهای‌ زیبا در شمال‌ صحنِ مردانه‌ قرار دارد، از الحاقات‌ دورۀ قاجاریه‌ است‌ و درگذشته‌ برای‌ مهمانانِ متولی‌ یا زوار دیگر استفاده‌ می‌شده‌ است‌ (همانجا؛ تحقیقات‌ میدانی‌). امروزه‌ مشخص‌ شده‌ است‌ كه‌ این‌ اتاق‌ در مقابل‌ حصاری‌ كه‌ از پیش‌ برپا بوده‌، ساخته‌ شده‌ است‌؛ در واقع‌ دیوارهای‌ اتاق‌ به‌ نمای‌ حصار نزدیك‌ شده‌، اما به‌ آن‌ پیوند ندارد و دیوار حصار زیر آن‌ باقی‌ است‌. در حیاط بیرونی‌ِ بقعه‌ چشمه‌ای‌ است‌ كه‌ درگذشته‌، به‌ آن‌ و نیز به‌ درخت‌ توت‌ نزدیكش‌ تبرك‌ می‌جسته‌اند (مصطفوی‌، همان‌، 1 /130-133؛ ریكا، گزارش‌ ... ، 2؛ تحقیقات‌ میدانی‌). 
در نیمۀ اول‌ سال‌ 1382ش‌ تغییرات‌ و مرمتهایی‌ در مجموعه‌ به‌ انجام‌ رسیده‌ است‌، مانند تالاری‌ كه‌ در جهت‌ شرقی‌ بنا ایجاد كرده‌اند ( گزارش‌ مرمت‌ ... ، بش‍ ؛ تحقیقات‌ میدانی‌). این‌ بنا در فهرست‌ آثار تاریخی‌ ایران‌ با شمارۀ 256 به‌ ثبت‌ رسیده‌ است‌ (مشكوٰتی‌، 214). 

مآخذ

ابن‌ بابویه‌، محمد، عیون‌ اخبار الرضا، تهران‌، انتشارات‌ علمیۀ اسلامیه‌؛ اعتمادالسلطنه‌، محمدحسن‌، روزنامۀ خاطرات‌، به‌ كوشش‌ ایرج‌ افشار، تهران‌، 1345 ش‌؛ باستانی‌پاریزی‌، محمد ابراهیم‌، خاتون‌ هفت‌ قلعه‌، تهران‌، 1344 ش‌؛ براون‌، ادوارد، یك‌ سال‌ در میان‌ ایرانیان‌، ترجمۀ ذبیح‌الله‌ منصوری‌، تهران‌، كانون‌ معرفت‌؛ بیهقی‌، علی‌، لباب‌ الانساب‌، به‌ كوشش‌ مهدی‌ رجایی‌، قم‌، 1410 ق‌؛ حكیم‌الممالك‌، علینقی‌، روزنامۀ سفر خراسان‌، تهران‌، 1356 ش‌؛ ریكا، الكساندر، «اقدامات‌ مرمتی‌ در بقعۀ بی‌بی‌ شهربانو»، آگاهی‌نامه‌، تهران‌، 1357 ش‌، شم‍ 30؛ همو، گزارش‌ نخست‌ درباره‌ كارهای‌ مرمتی‌ بقعۀ بی‌بی‌ شهربانو، سازمان‌ حفاظت‌ آثار باستانی‌، چاپ‌ نشده‌؛ قمی‌، حسن‌ بن‌ محمد، تاریخ‌ قم‌، ترجمۀ حسن‌ بن‌ علی‌ قمی‌، به‌ كوشش‌ جلال‌الدین‌ طهرانی‌، تهران‌، 1361ش‌؛ كریمان‌، حسین‌، برخی‌ از آثار باقی‌ مانده‌ از ری‌ قدیم‌، تهران‌، 1350ش‌؛ همو، ری‌ باستان‌، تهران‌، 1345ش‌؛ كمال‌الدولۀ قاجار، محمدحسن‌، جهان‌نمای‌ مظفری‌، تهران‌، چ‌ سنگی‌؛ گزارش‌ مرمت‌ بناها در شش‌ ماهۀ اول‌ سال‌ 1382 (نک‍ : مل‍‌ )؛ مشكوتی‌، نصرت‌الله‌، فهرست‌بناهای‌تاریخی‌ و اماكن‌ باستانی‌ایران‌، تهران‌، 1349 ش‌؛ مصطفوی‌، محمدتقی‌، آثار تاریخی‌ طهران‌، به‌ كوشش‌ هاشم‌ محدث‌، تهران‌، 1361ش‌؛ همو، «بنای‌ تاریخی‌ بقعۀ بی‌بی‌ شهربانو»، گزارشهای‌ باستان‌شناسی‌، تهران‌، 1334ش‌، ج‌ 3؛ همو، «زیارتگاه‌ بودن‌ بقعۀ بی‌بی‌ شهربانو ... »، همان‌؛ یعقوبی‌، احمد، تاریخ‌، بیروت‌، 1379 ق‌ /1960 م‌؛ تحقیقات‌ میدانی‌ مؤلف‌؛ نیز: 

Gozaresh ... , www.tehranmiras.ir /edarekol / haydary /amkd.htm. 
مهبانو علیزاده‌