بیبرس

بِیبَرْس‌، داستان‌ پهلوانی‌ مردمی‌ به‌ زبان‌ عامیانۀ عربی‌ با عنوان‌ سیرة الملك‌ الظاهر بیبرس‌ كه‌ با الهام‌ از زندگی‌ بیبرس‌، الملك‌ الظاهر ركن‌الدین‌ ابوالفتح‌ چهارمین‌ فرمانروای‌ سلسلۀ ممالیك‌ بحری‌ مصر پدید آمده‌ است‌. زمان‌ نگارش‌ كتاب‌ و نیز نویسنده‌ یا نویسندگان‌ آن‌ به‌ درستی‌ روشن‌ نیست‌. نخستین‌ كسی‌ كه‌ از آن‌ نام‌ برده‌، ابن‌ ایاس‌ در سدۀ 10ق‌ است‌ (نک‍ : EI2؛ لین‌، 368)؛ اما بنابر برخی‌ قرائن‌ می‌توان‌ حدس‌ زد كه‌ این‌ كتاب‌ پس‌ از سدۀ 7 و حداكثر تا سدۀ 9 ق‌ نوشته‌ شده‌ باشد (ضیف‌، 488؛ دجانی‌، 582). 
خلط دوره‌های‌ تاریخی‌ و رعایت‌ نشدن «وحدتهای‌ سه‌گانۀ زمان‌ و مكان‌ و اشخاص‌» در این‌ داستان‌، نشان‌ می‌دهد كه‌ احتمالاً طرح‌ خطوط اصلی‌ آن‌، در زمان‌ حیات‌ بیبرس‌ پدید آمده‌ باشد و سپس‌ در طول‌ زمان‌ توسط راویان‌ متعدد، حكایتهایی‌ بر آن‌ افزوده‌ شده‌، یا بخشهایی‌ از آن‌ تغییر یافته‌ باشد (همانجا؛ قاسم‌، 26). 
سیرة الملك‌ الظاهر بیبرس‌ از زبان‌ یك‌ راوی‌ ناشناخته‌ با درود بر پیامبر (ص‌) آغاز می‌شود و بدون‌ هیچ‌ مقدمه‌ای‌ وارد اصل‌ قصه‌ می‌گردد كه‌ در آن‌، ملك‌ صالح‌ ایوبی‌ از تعبیر رؤیای‌ شگفتی‌ كه‌ دیده‌ بود، در می‌یابد كه‌ در حكومت‌ وی‌، سپاهی‌ نیرومند به‌ فرماندهی‌ جوانی‌ پدید می‌آید كه‌ بر دشمنان‌ اسلام‌ پیروز می‌شود (نک‍ : 1 /1 بب‍ ). ملك‌ صالح‌ تاجری‌ به‌ نام‌ علی‌ آغا وراق‌ را مأمور خرید بردگانی‌ برای‌ تشكیل‌ این‌ سپاه‌ می‌كند. در میان‌ این‌ برده‌ها، نوجوانی‌ محمود نام‌ بود كه‌ در اصل‌ پادشاه‌زاده‌ است‌. وی‌ طی‌ حوادثی‌ به‌ فرزندخواندگی‌ بانویی‌ اشرافی‌ و نیكوكار به‌ نام‌ فاطمۀ اقواسی‌ درمی‌آید و نام‌ بیبرس‌ بر او گذاشته‌ می‌شود (همان‌، 1 /81؛ لین‌، همانجا؛ دجانی‌، 659). از این‌ پس‌، همۀ حوادث‌ و شخصیتهای‌ دیگر، پیرامون‌ این‌ شخصیت‌ اصلی‌ شكل‌ می‌گیرد (قاسم‌، 22) و او در خلال‌ ماجراهایی‌ به‌ فرماندهی‌ سپاه‌ و سپس‌ حكومت‌ مصر می‌رسد (دجانی‌، 596). 
چهارچوب‌ اصلی‌ داستان‌ را تاریخ‌ دورۀ ممالیك‌ و حوادث‌ آن‌ تشكیل‌ می‌دهد و هرچند این‌ كتاب‌ به‌ هیچ‌وجه‌ جنبۀ تاریخی‌ ندارد، اما همۀ حوادث‌ و شخصیتهای‌ آن‌ الهام‌ گرفته‌ شده‌ از شخصیتهای‌ تاریخی‌ و واقعی‌ این‌ دوره‌ است‌ (قس‌: همو، 582-583) كه‌ در هماهنگی‌ با ذوق‌ و تخیل‌ نویسنده‌ دگرگونی‌ یافته‌اند؛ چنان‌كه‌ منگوخان‌ نوادۀ چنگیز به‌ منكتم‌، و نام‌ هولاكوخان‌ به‌ قان‌ هلاون‌ تغییر یافته‌ ( سیرة ... ، 2 /218؛ قاسم‌، 24)، و سپس‌ ماجراها و حوادثی‌ خارق‌العاده‌ ــ كه‌ همۀ آنها زاییدۀ خیال‌ پدید آورنده‌ یا پدیدآورندگان‌ است‌ ــ پیرامون‌ این‌ شخصیتها شكل‌ گرفته‌ است‌ (ضیف‌، 488؛ قاسم‌، 22، 26). 
برخی‌ از پژوهشگران‌، این‌ كتاب‌ را بیان‌ ادبی‌ با شكوهی‌ از دورۀ ممالیك‌ و حوادث‌ مهم‌ آن‌ دانسته‌اند (دجانی‌، 581). زیرا دو حادثۀ بزرگی‌ كه‌ روح‌ اعراب‌ را به‌شدت‌ آزرده‌ است‌، یعنی‌ سقوط خلافت‌ عباسی‌ به‌ دست‌ مغولان‌ و جنگهای‌ صلیبی‌ و از دست‌ دادن‌ بیت‌المقدس‌، آن‌چنان‌كه‌ تخیل‌ ملی‌ و آرمانی‌ اعراب‌ می‌پسندیده‌، در آن‌ بازتاب‌ یافته‌ است‌. بنابراین‌، در این‌ كتاب‌ شوكت‌ و هیبت‌ مغولان‌ فرو می‌ریزد و خلافت‌ بغداد ادامه‌ می‌یابد و جنگهای‌ صلیبی‌ با شكست‌ نهایی‌ صلیبیان‌ و باز پس‌گیری‌ بیت‌المقدس‌ به‌ پایان‌ می‌رسد (همو، 610). 
سیرة الملك‌ الظاهر بیبرس‌ همچنین‌ صحنۀ نزاع‌ و درگیری‌ دو فرهنگ‌ و جهان‌ كاملاً متفاوت‌ و متضاد است‌: جهان‌ اسلام‌ و جهان‌ مسیحیت‌. از آنجا كه‌ صحنۀ این‌ رویارویی‌ بسیار گسترده‌ است‌ و از سویی‌ مصر و شام‌ و تمامی‌ سرزمینهای‌ بیزانس‌ و برخی‌ سرزمینهای‌ اروپایی‌ را دربرمی‌گیرد و از سوی‌ دیگر تا سودان‌ و مناطق‌ بالای‌ رود نیل‌ پیش‌ می‌رود، شخصیتهای‌ اسلامی‌ و مسیحی‌ در آن‌ بسیار متنوع‌اند (همو، 581). 
از میان‌ فرماندهان‌ صلیبی‌، نویسنده‌ شخصیت‌ خیالی‌ دیگری‌ آفریده‌ است‌ تا در برابر بیبرس‌، نماد مسیحیت‌ صلیبی‌ و نیز نماد دشمنی‌ با اسلام‌ باشد (همو، 643).این‌ شخصیت‌ كه‌ جُوان‌ نام‌ دارد، فرزندی‌ نامشروع‌ و نوادۀ راهبی‌ در دیرنشوان‌ است‌ (همو، 584). وی‌ برپایۀ برخی‌ اعتقادات‌ عامیانۀ اسلامی‌، همۀ خصوصیات‌ فرزندان‌ نامشروع‌ چون‌ زشتی‌ ظاهری‌ و خباثت‌ درونی‌ را داراست‌ (همانجا، نیز 585، 588). 
در برابر این‌ شخصیت‌، بیبرس‌ از همۀ ویژگیهای‌ یك‌ مسلمان‌ و یك‌ حكمران‌ آرمانی‌ بهره‌مند است‌ و در یك‌ فضای‌ به‌ شدت‌ دینی‌ و عاطفی‌ در چهرۀ قهرمانی‌ بی‌بدیل‌ با ظلم‌ و كفر و فساد مبارزه‌ می‌كند (همو، 590، 592-593). با این‌ حال‌، این‌ دو شخصیت‌ مقهور سرنوشتی‌ محتوم‌ و مقدرند (انس‌الوجود، 33). همچنین‌، این‌ اثر تجلی‌گاه‌ احساسات‌ و عواطف‌ اجتماعی‌، سیاسی‌، دینی‌ و نیز آرزوهای‌ جامعۀ عرب‌ و به‌ ویژه‌ مصر در سده‌های‌ 7 تا 9 ق‌ است‌. حتى كمرنگ‌ شدن‌ چهرۀ برخی‌ شخصیتها و عبور زودگذر داستان‌ از آنها دلایل‌ عاطفی‌ و اجتماعی‌ دارد. به‌ عنوان‌ مثال‌، نام‌ ملك‌ كامل‌ ایوبی‌ كه‌ بیت‌المقدس‌ را بدون‌ مقاومت‌ به‌ فردریك‌ دوم‌ واگذار كرد، تنها یك‌ بار در داستان‌ آمده‌ است‌ (قاسم‌، 28). به‌ همین‌ ترتیب‌، برخی‌ خصومتهای‌ قومی‌ عرب‌ نیز در این‌ اثر انعكاس‌ یافته‌ است‌، چنان‌كه‌ منكتم‌ (منگو) خان‌ مغول‌، نوادۀ انوشیروان‌ پادشاه‌ ایران‌ باستان‌، و آتش‌پرست‌ معرفی‌ می‌شود (نک‍ : همو، 24، 26) و هلاون‌ (هولاكو) و همۀ وزیرانش‌ مجوس‌اند ( سیرة، 2 /225). 
این‌ كتاب‌ خلقیات‌ و مفاسد اخلاقی‌ جامعۀ عرب‌ را در آن‌ روزگار نیز نشان‌ می‌دهد (نک‍ : EI2؛ دجانی‌، 592-593) و صحنه‌هایی‌ از چاپلوسی‌ و تملق‌ به‌ صاحبان‌ قدرت‌ و ثروت‌ و نیز ضعف‌ و زبونی‌ جامعه‌ در برابر قدرتمندان‌، در فضایی‌ طنزآلود در آن‌ بازتاب‌ یافته‌ است‌ (برای‌ نمونه‌، نک‍ : 1 /34 بب‍ : داستان‌ علی‌آغا وراق‌). 
از نكته‌های‌ قابل‌ تأمل‌ در سیرۀ، نقش‌ بسیار مثبت‌ فداییان‌ اسماعیلی‌ (دجانی‌، 590) و حضور پررنگ‌ گروههایی‌ از صوفیان‌ در آن‌ است‌ (قاسم‌، همانجا). 
سبك‌ نگارش‌ كتاب‌ شیوۀ داستان‌ در داستان‌ است‌ كه‌ سلسله‌وار به‌ هم‌ پیوند خورده‌اند و بی‌شباهت‌ به‌ كتابهایی‌ چون‌ هزار و یك‌ شب‌ نیست‌ (دجانی‌، 582؛ EI2) و برخی‌ نكته‌ها و حكایتهای‌ مشترك‌ نیز در آنها دیده‌ می‌شود؛ ازجمله‌، قصۀ مریم‌ زناریه‌ (نک‍ : 2 /82، 235، حاشیه‌). اما در طبقه‌بندی‌ ادبی‌، این‌ اثر را در شمار حماسه‌های‌ ملی‌ عرب‌، همچون‌ سیرۀ سیف‌ بن‌ ذی‌ یزن‌ قرار داده‌اند (دجانی‌، 581) كه‌ قهرمان‌ اصلی‌ آن‌ ملت‌ مصر است‌ و در قالب‌ بیبرس‌ و دیگر شخصیتها تجلی‌ یافته‌ است‌ (قاسم‌، 22). 
نثر كتاب‌ به‌ لهجۀ عامیانۀ مردم‌ قاهره‌ در دوره‌های‌ اخیر نزدیك‌ است‌ (تونجی‌، 1 /201؛ لین‌ 368؛ نیكلسن‌، 271). شاید روایتهای‌ شفاهی‌ مكرر یا تغییراتی‌ تدریجی‌ كه‌ به‌ دست‌ كاتبان‌ صورت‌ گرفته‌ است‌، موجب‌ چنین‌ تحولی‌ در نثر كتاب‌ شده‌ باشد (لین‌، نیكلسن‌، همانجاها). در خلال‌ متن‌ اشعاری‌ دیده‌ می‌شود كه‌ بیشتر نمونه‌هایی‌ از نظم‌ تعلیمی‌ است‌ و محتوای‌ آنها پندهای‌ اخلاقی‌ یا اظهار شِكوه‌ از روزگار است‌ (انس‌ الوجود، 35؛ سیرة، 1 /24، 36). استفاده‌ از سجع‌ در بسیاری‌ از جاهای‌ متن‌ دیده‌ می‌شود؛ اما نكتۀ قابل‌ توجه‌ وجود واژه‌های‌ فارسی‌ نسبتاً زیاد در این‌ اثر است‌ كه‌ برخی‌ از آنها بدون‌ هیچ‌ تغییری‌ به‌ كار برده‌ شده‌ است‌، مانند واژه‌های‌ دشمن‌ (1 /110)، میخانه‌ (1 /164)، جبا كردن‌ (1 /186)، دستور (1 /165)، قهوه‌چی‌ (دجانی‌، 591)، ركابخانه‌ (1 /182)، مارستان‌ (1 /58)، تنبان‌ (1 /98)، شمعدان‌ (1 /304) و ... . 
نسخه‌های‌ خطی‌ این‌ كتاب‌ بسیار متعدد و گوناگون‌ است‌ و كهن‌ترین‌ آنها احتمالاً نسخۀ واتیكان‌ (قرن‌ 16 م‌) است‌. در آغاز قرن‌ 20 م‌، چاپ‌ تنقیح‌ شده‌ای‌ از كتاب‌ (10 جلد) در مصر منتشر شد، اما آنچه‌ همه‌ جا در دسترس‌ عامۀ مردم‌ قرار دارد، روایت‌ سخت‌ مختصر شدۀ آن‌ است‌ (بوهاس‌، 8). 
از سال‌ 2000م‌، «انجمن‌ فرانسوی‌ پژوهشهای‌ عربی‌» در دمشق‌ به‌ انتشار مجدد براساس‌ نسخۀ دمشق‌ دست‌ زد و كوشید در درون‌ متن‌، همۀ واژگان‌، ساخت‌ و تعبیرات‌ عامیانۀ كتاب‌ را حفظ كند تا زیانی‌ به‌ اصالت‌ اثر وارد نگردد. همۀ اصطلاحات‌ مردمی‌ در حاشیۀ كتاب‌ شرح‌ شده‌ است‌. چاپ‌ كتاب‌ تاكنون‌ (1383 ش‌) پایان‌ نیافته‌ است‌. 

مآخذ

انس‌ الوجود، ثناء، «بین‌ الظاهر بیبرس‌ و الهلالیة»، الفنون‌ الشعبیة، قاهره‌، 1988م‌، شم‍ 25؛ بوهاس‌، ج‌. و ك‌. زخریا، مقدمه‌ بر سیرة الملك‌ ... (هم‍‌ )؛ تونجی‌، محمد، المعجم‌ المفصل‌ فی‌ الادب‌، بیروت‌، 1413 ق‌ /1993 م‌؛ دجانی‌، برهان‌، «سیرة الملك‌ الظاهر بیبرس‌، عرض‌ و نقد ادبی‌»، الصراع‌ الاسلامی‌ ـ الفرنجی‌ على‌ فلسطین‌ فی‌ القرون‌ الوسطى، به‌ كوشش‌ هادیه‌ دجانی‌ (شكیل‌) و برهان‌ دجانی‌، بیروت‌، 1994م‌؛ سیرة الملك‌ الظاهر بیبرس‌، به‌ كوشش‌ ج‌. بوهاس‌ و ك‌. زخریا، دمشق‌، 1908م‌؛ ضیف‌، شوقی‌، عصر الدول‌ و الامارات‌، مصر، قاهره‌، دارالمعارف‌؛ قاسم‌، عبده‌، «الشخصیات‌ التاریخیة فی‌ سیرة الظاهر بیبرس‌»، الفنون‌ الشعبیة، قاهره‌، 1987 م‌، شم‍ 18؛ نیكلسن‌، ر. ا .، تاریخ‌ الادب‌ العباسی‌، ترجمۀ صفا خلوصی‌، بغداد، 1387 ق‌ /1967 م‌؛ نیز: 

EI²; Lane, E. W., An Account of the Manners and Customs of the Modern Egyptians, London, 1890. 
محمد سیدی‌