بیانی، مصطفی

بَیانی‌، مصطفى جارالله‌ زاده‌ (د 1006ق‌ /1597م‌)، شاعر و تذكره‌نویس‌ ترك‌ در دوران‌ عثمانی‌. وی‌ در روسجُق‌ (از شهرهای‌ بلغارستان‌) زاده‌ شد. پدرش‌ جارالله‌ نام‌ داشت‌ و به‌ همین‌ سبب‌، به‌ جارالله‌ زاده‌ شهرت‌ یافت‌ (لوند، I /286؛ قنالی‌زاده‌، 1 / 229؛ عطایی‌، 466). او تحصیلات‌ خود را در زادگاهش‌ آغاز كرد و سپس‌ برای‌ ادامۀ آن‌ به‌ استانبول‌ رفت‌ («دائرةالمعارف‌ دیانت‌»، II /32). آنجا نزد محمد چلبی‌ فرزند شیخ‌الاسلام‌ ابوالسعود دانش‌ آموخت‌ و سپس‌ به‌ خدمت‌ ابوالسعود درآمد و مورد عنایت‌ وی‌ قرار گرفت‌ (عطایی‌، همانجا؛ قنالی‌زاده‌، 1 /230؛ سامی‌، 2 /1423). 
بیانی‌ قواعد خوش‌نویسی‌ را از شكرالله‌ خلیفه‌ فرا گرفت‌ و از وی‌ اجازۀ تعلیق‌ یافت‌ و كتاب‌ تفسیر ابوالسعود را تحریر كرد (مستقیم‌زاده‌، 546؛ قنالی‌زاده‌، عطایی‌، همانجاها). وی‌ پس‌ از تكمیل‌ تحصیلات‌ به‌ عنوان‌ مدرس‌ مدرسۀ «كِستِل‌» تعیین‌ گردید. چندی‌ نیز قاضی‌ خاوران‌ شد (عطایی‌، لوند، همانجاها)؛ سپس‌ به‌ حج‌ رفت‌ و در بازگشت‌ به‌ طریقت‌ خلوتیه‌ پیوست‌ و مرید شیخ‌ اكمل‌ شد (بروسه‌لی‌، 2 /98؛ قنالی‌زاده‌، عطایی‌، همانجاها). پس‌ از وفات‌ شیخ‌، در 985ق‌ /1577م‌ بنا به‌ وصیت‌ وی‌ جانشین‌ او گردید (ثریا، 4 /379؛ مستقیم‌زاده‌، عطایی‌، همانجاها)؛ بیانی‌ حدود 20 سال‌ شیخ‌ خانقاه‌ صوفیان‌ خلوتیه‌ بود و سرانجام‌ در استانبول‌ وفات‌ یافت‌ و در همان‌ زاویه‌ مدفون‌ شد (مستقیم‌زاده‌، 547؛ «دائرةالمعارف‌ دیانت‌»، نیز ثریا، همانجاها). 
بیانی‌ در نظم‌ و نثر، به‌ ویژه‌ در نظم‌ عربی‌ مهارت‌ داشت‌. او یكی‌ از قصاید عربی‌ ابوالسعود را تخمیس‌ كرد (لوند، I /287؛ ثریا، عطایی‌، همانجاها). بیانی‌ به‌ تركی‌ نیز شعر می‌سرود (لوند، همانجا)، اما دیوان‌ مدونی‌ ندارد و تنها در بعضی‌ از مجموعه‌ها قطعاتی‌ از اشعار وی‌ را می‌توان‌ یافت («دائرةالمعارف‌ زبان‌ ... »، I /412). 
مهم‌ترین‌ اثر بیانی‌ تذكرة الشعرای‌ اوست‌. این‌ اثر به‌ گفتۀ خودش‌ در واقع‌ تلخیص‌ تذكرة الشعرای ‌حسن‌ چلبی‌ قنالی‌زاده‌ است‌ (لوند، همانجا). وی‌ همچنین‌ احوال‌ برخی‌ از شاعرانی‌ را كه‌ بعد از تألیف‌ تذكرۀ قنالی‌زاده‌ (994 ق‌ /1586 م‌) به‌ شهرت‌ رسیده‌ بودند، به‌ تذكرۀ خود افزوده‌ است‌ (بروسه‌لی‌، همانجا؛ «كاتالوگها ... »، شم‍ 386). 
تذكرۀ بیانی‌ از دو بخش‌ تشكیل‌ یافته‌ است‌: در بخش‌ اول‌ 5 پادشاه‌ و 3 شاه‌زادۀ شاعر، و در بخش‌ دوم‌ به‌ ترتیب‌ حروف‌ الفبا 240 شاعر سده‌های‌ 9-10ق‌ /15-16م‌ جای‌ گرفته‌اند (لوند، I /287-290؛ «كاتالوگها»، همانجا). بیانی‌ تألیف‌ این‌ تذكره‌ را در 1000ق‌ / 1592 م‌ به‌ پایان‌ رسانده‌ است‌. دست‌نویسهای‌ تذكرۀ بیانی‌ در كتابخانۀ دانشگاه‌ استانبول‌، بخش‌ خالص‌افندی‌ (فلایشر، 336)، كتابخانۀ ملت‌ و كتابخانۀ ولی‌الدین‌ افندی‌ نگهداری‌ می‌شود («دائرةالمعارف‌ دیانت‌»، همانجا). 

مآخذ

بروسه‌لی‌، محمدطاهر، عثمانلی‌ مؤلفلری‌، استانبول‌، 1333ق‌ /1915م‌؛ ثریا، محمد، سجل‌ عثمانی‌ ( تذكرۀ مشاهیر عثمانیه‌)، استانبول‌، 1308ق‌؛ سامی‌، شمس‌الدین‌، قاموس‌ الاعلام‌، استانبول‌، 1306ق‌ /1889م‌؛ عطایی‌، عطاءالله‌، حدائق‌الحقائق‌ فی‌ تكملة الشقائق‌، به‌ كوشش‌ عبدالقادر اوزجان‌، استانبول‌، 1989م‌؛ قنالی‌زاده‌، حسن‌، تذكرة الشعرا، به‌ كوشش‌ ابراهیم‌ قتلوق‌، آنكارا، 1989 م‌؛ مستقیم‌زاده‌، سلیمان‌ سعدالدین‌، تحفۀ خطاطین‌، استانبول‌، 1928 م‌؛ نیز: 

Fleischer, C. H., Bureaucrat and Intellectual in the Ottoman Empire, New Jersey, 1986; İstanbul kütüpaneleri tarih-coğrafya yazmaları katalogları, Istanbul, 1943; Levend, A. S., Türk edebiyatı tarihi, Ankara, 1984; Türk dili ve edebiyatı ansiklopedisi, Istanbul, 1977; Türkiye diyanet vakfı İslâm ansiklopedisi, Istanbul, 1992.
جلال‌ خسروشاهی‌