بیات ترک، آواز

بَیاتِ تُرْك‌، آواز، یا بیات‌ زند، از آوازهای‌ 5گانۀ موسیقی دستگاهی ایران‌ و از متعلقات‌ دستگاه‌ شور (كیانی، مبانی ... ، 102، هفت‌ دستگاه‌ ... ، 29). بیات‌ را نام‌ طایفه‌ای‌ از تركان‌، و شعبه‌ای‌ از موسیقی دانسته‌اند ( آنندراج‌؛ غیاث‌ ... )، اما در رساله‌ها و كتابهای‌ موسیقی قدیم‌ ایران‌ شعبه‌ای‌ به‌ نام‌ بیات‌ ترك‌ یا زند ذكر نشده‌ است‌، ولی در مقام‌ حسینی از مقامات‌ موسیقی قدیم‌ ایران‌، شعبه‌ای‌ با نام «دوگاه» وجود داشته‌ كه‌ امروزه‌ نام‌ آن‌ به‌ عنوان‌ یكی از گوشه‌های‌ آواز بیات‌ ترك‌ باقی مانده‌ است‌ (فرصت‌، 14؛ مشحون‌، 707، 725). 
در رسالۀ كرامیۀ سفرچی، پیش‌ از دوران‌ قاجار، تركیب «حجاز ترك» آمده‌ است‌ و آن‌ را «حجاز اصل» نیز گفته‌اند كه‌ تركان‌ در آن‌ آواز می‌خوانند و عده‌ای‌ آن‌ را میان «عُزال‌ و نیریز» ذكر كرده‌اند و برخی ضمن‌ ذكر بسته‌نگار و زیركش‌ و نهاوند به «حجاز ترك» اشاره‌ می‌كنند و آن‌ را از تركیبات‌ 24 شعبۀ موسیقی دوازده‌ مقامی می‌دانند؛ همچنین‌ ارتباط محتمل‌ بین‌ بیات‌ ترك‌ امروزی‌ با «حجاز ترك‌ یا اصل» را بعید نداسته‌اند. در كتاب‌ بهجت‌ الروح «حجاز ترك» را كاتب‌ به‌ اشتباه «حجاز بزرگ» نگاشته‌، و در اسامی 48 گوشه‌ دو حجاز را ذكر كرده‌ كه‌ یكی ضربِ (اصولِ) چنبر و دیگری‌ ضرب‌ اوسط داشته‌ است‌ (نک‍ : همو، 707). البته‌ انتساب‌ این‌ آواز به‌ تركان‌ از آن‌ رو نیست‌ كه‌ این‌ آواز تركی و مختص‌ تركان‌ شمرده‌ شود (خالقی، 251)، زیرا بیات‌ ترك‌ در موسیقی مقامی آذربایجان‌ نیز شعبه‌ای‌ از دستگاه‌ شور محسوب‌ می‌شود (وجدانی، 108، 109). 
فواصل‌ بیات‌ ترك‌ شامل‌ دوم‌ و سوم‌ بزرگ‌، چهارم‌ و پنجم‌ درست‌، ششم‌ بزرگ‌، هفتم‌ نیم‌ بزرگ‌ و هنگام‌ است‌ (ستایشگر، 2 /165) كه‌ طبق‌ نغمه‌نگاری‌ ابجدی‌ شاملِ ابعادِ «ط ج ج ط ط ب‌ ط»، و قابل‌ قیاس‌ با فواصل‌ مقام‌ دلگشا در موسیقی قدیم‌ است‌ كه‌ در گوشۀ شكسته‌ به‌ گونه‌ای‌ دیگر درجات‌ آن‌ انتقال‌ مییابد (كیانی، همانجاها). نغمۀ شاهد آن‌ درجۀ سوم‌ گام‌ شور، و نغمۀ ایست‌ آن‌ درجۀ هفتم‌ گام‌ شور (بركشلی، 121؛ ستایشگر، همانجا؛ لغت‌نامه‌ ... )، و شامل‌ نغمات «سُل‌، لاكُرُن‌، سی بِمُل‌، دو، ر، می بمل‌، فا» است‌ (كیانی، هفت‌ دستگاه‌، همانجا). فرصت‌ بیات‌ ترك‌ را در شمار آوازهای‌ متعلق‌ به‌ دستگاه‌ شور ذكر كرده‌، می‌افزاید: «اگرچه‌ اینها خود شور نیستند، ولی در این‌ دستگاه‌ به‌ كار می‌روند» (ص‌ 26). 
گوشه‌های‌ این‌ آواز در ردیفهای‌ موجود اندكی اختلاف‌ دارد. در ردیفِ سازیِ میرزا عبدالله‌ بیات‌ ترك‌ دارای‌ گوشه‌های‌ درآمد، دوگاه‌، فرود، درآمد دوم‌، كرشمه‌، درآمد سوم‌، حاجی حسنی، بسته‌ نگار، زنگوله‌، خسروانی، نغمه‌، فِیلی، شكسته‌، مهربانی، جامه‌دران‌، مهدی‌ ضرابی و روح‌ الارواح‌ است‌ (كیانی، مبانی، 102). در ردیف‌ آوازی‌ عبدالله‌ دوامی گوشه‌های‌ آواز بیات‌ ترك‌ چنین‌ روایت‌ شده‌اند: درآمد اول‌، درآمد دوم‌، جامه‌دران‌، دوگاه‌، شهابی، روح‌ الارواح‌، قطار، اوج‌ یا فیلی و مثنوی‌ (مشكری‌، 30-31، نیز بخش‌ نتها، 38- 45). در ردیف‌ آوازی‌ محمود كریمی گوشه‌های‌ شكسته‌، مهربانی و قرائی نیز علاوه‌ بر گوشه‌های‌ ردیف‌ دوامی ذكر شده‌ است‌ (وجدانی، 109). در روایت‌ منتظم‌ الحكماء بیات‌ ترك‌ شامل‌ پیش‌ درآمد، رنگ‌، درآمد، آواز، خسروانی، جامه‌دران‌، مهدی‌ ضرابی، روح‌ الارواح‌، چهار مضراب‌، محمد صادق‌خانی، مهربانی، تصنیف‌ در روح‌ الارواح‌ و شكسته‌ است‌ (همو، 108). در روایت‌ حسین‌ هنگ‌ آفرین‌، شاگرد میرزا عبدالله‌ گوشه‌های‌ حزین‌، آواز، دو قسم‌ كرشمه‌، نغمه‌، مجلس‌ افروز، قطار، رنگ‌ بیات‌ ترك‌ و دوگاه‌ نیز علاوه‌ بر روایت‌ منتظم‌ الحكماء ذكر شده‌ است‌ (مشحون‌، 719، 721) و در ردیف‌ موسى معروفی فرود و دو نوع‌ قرائی به‌ آن‌ اضافه‌ می‌شود (همو، 723-725). در روایت‌ روح‌ الله‌ خالقی گوشه‌هایی از بیات‌ ترك‌ ذیل‌ دستگاه‌ شور آورده‌ شده‌، مثل‌ دوگاه‌، فیلی، شكسته‌، جامه‌دران‌، مهدی‌ ضرابی و روح‌ الارواح‌ (نک‍ : همو، 728-729) و گوشۀ سرور الملكی به‌ نام‌ سرور الملك‌ سنتور نواز دربار ناصری‌ كه‌ در روایتهای‌ موجود كمتر ذكر شده‌ است‌ (جنیدی‌، 202). 
بیات‌ ترك‌ دارای‌ گوشه‌های‌ مشتركی با دستگاه‌ ماهور است‌، مانند فیلی، شكسته‌ و خسروانی. بسیاری‌ از آهنگهای‌ پیش‌ پردۀ طنزآمیز و ترانه‌های‌ محلی و عامیانه‌ در بیات‌ ترك‌ اجرا می‌شوند (حدادی‌، 84، 85). این‌ آواز با وسعتی كم‌، لحنی بسیار زیبا دارد و قابلیت‌ این‌ را دارد كه‌ از دستگاههایی مثل‌ ماهور گوشه‌هایی را بپذیرد و اشعار مذهبی در آن‌ خوانده‌ می‌شود، به‌ خصوص‌ در گوشه‌های‌ دوگاه‌ (همانجا) و روح‌ الارواح‌ (سپنتا، 87). دراویش‌ سلسلۀ قادریه‌ در كردستان‌ در ذكر حق‌ سبحان‌ اشعاری‌ را با دف‌ در گوشۀ مهربانی اجرا میكنند. گوشۀ قطار را «چهار درویش» و «مادر شاهی» نیز گفته‌اند (حدادی‌، همانجا). 

مآخذ

آنندراج‌، محمد پادشاه‌، به‌ كوشش‌ محمد دبیر سیاقی، تهران‌، 1355 ش‌؛ بركشلی، مهدی‌، گامها و دستگاههای‌ موسیقی ایرانی، تهران‌، 1355 ش‌؛ جنیدی‌، فریدون‌، زمینۀ شناخت‌ موسیقی ایرانی، تهران‌، 1372 ش‌؛ حدادی‌، نصرت‌ الله‌، فرهنگ‌نامۀ موسیقی ایرانی، تهران‌، 1366 ش‌؛ خالقی، روح‌الله‌، نظری‌ به‌ موسیقی، تهران‌، 1370ش‌؛ سپنتا، ساسان‌، چشم‌انداز موسیقی ایران‌، تهران‌، 1369ش‌؛ ستایشگر، مهدی‌، واژه‌نامۀ موسیقی ایران‌ زمین‌، تهران‌، 1374 ش‌؛ غیاث‌ اللغات‌، غیاث‌الدین‌ محمد رامپوری‌، به‌ كوشش‌ منصور ثروت‌، تهران‌، 1375 ش‌؛ فرصت‌، محمدنصیر، بحور الالحان‌، به‌ كوشش‌ محمدقاسم‌ صالح‌ رامسری‌، تهران‌، 1367 ش‌؛ كیانی، مجید، مبانی نظری‌ موسیقی ایران‌، تهران‌، 1377 ش؛ همو، هفت‌ دستگاه‌ موسیقی ایرانی، تهران‌، 1368 ش‌؛ لغت‌نامۀ دهخدا؛ مشحون‌، حسن‌، تاریخ‌ موسیقی ایران‌، تهران‌، 1373ش‌؛ مشكری‌، مهران‌، موسیقی آوازی‌ ایران‌، تهران‌، 1382ش‌؛ وجدانی، بهروز، فرهنگ‌ موسیقی ایرانی، تهران‌، 1376ش‌.  

منصوره‌ ثابت‌زاده‌