بهاءالدین مرغینانی

بَهاءُالدّینِ مَرْغینانی‌، نام‌ دو شاعر ایرانی‌. زندگی‌نامه‌ و شرح‌ احوال‌ این‌ دو شاعر و ادیب در برخی منابع با یكدیگر آمیخته‌ است‌ (نک‍ : نفیسی‌، 1 /173-174)، اما با توجه‌ به‌ حكومت‌ معاصر هریك‌، می‌توان‌ آن‌ دو را از یكدیگر تشخیص‌ داد: 

1. بهاءالدین‌ مرغینانی‌

شاعر سدۀ 5 و 6 ق‌: از احوال‌ و آثار و اشعار او اطلاع‌ زیادی در دست‌ نیست‌. همین‌ قدر می‌دانیم‌ كه‌ اصل‌ او از ناحیۀ مرغینان‌ فرغانه‌ بوده‌، و از شاعران‌ مداح‌ دربار قطب‌الدین‌ انوشتكین‌ خوارزمشاه‌ (حك‍ 470-490ق‌ /1077-1097م‌) به ‌شمار می‌آمده‌ است‌ (آقابزرگ‌، 9(3) /1031؛ هدایت‌، 1 /447). برخی‌ محققان‌ از او با عنوان‌ ملك‌ الكلام‌ بهاءالدین‌ (رازی‌، 3 /447) و نیز بهاءالدین‌ مرغیستانی‌ (لكهنوی‌، 1 /116) یاد كرده‌اند و آقابزرگ‌ (همانجا) سال‌ وفات‌ او را 537 ق‌ /1142م‌، و هدایت‌ (همانجا) 527 ق‌ /1133م‌ ضبط كرده‌ است‌. 
او را شاعری‌ شیرین‌بیان‌ دانسته‌، و از اشعار او تعریف‌ و تمجید كرده‌اند (اوحدی، 196؛ صبا، 121؛ رازی‌، همانجا). قصیده‌ای‌ از وی‌ با مطلع «ای‌ زلف‌ تابدار تو پیچیده‌ بر قمر» در برخی‌ از تذكره‌ها مذكور است كه بیانگر طبع والا و مهارت‌ او در شعرسرایی‌ است‌ (نک‍ : اوحدی‌، همانجا؛ رازی‌، 3 /447-449؛ هدایت‌، 1 /447- 448). 

2. بهاءالدین‌ مرغینانی

از وزرا، شاعران‌ و درباریان‌ فاضل‌ سدۀ 7ق‌. وی‌ از سوی‌ پدر از خاندان‌ شیخ‌ الاسلام‌ فرغانه‌، و از سوی‌ مادر از فرزندان‌ طغان‌ خان‌، حكمران‌ فرغانه‌ محسوب‌ می‌شد (نفیسی‌، همانجا؛ جوینی‌، 1 /231-232) و به‌طور یقین‌ تا 649ق‌ /1251م در قید حیات بود (جوینی،‌1 /231) و حبش عمیدالملك‌، وزیر دربار جغتای (حك‍ 624-649ق‌ /1227-1251م‌) او را به‌ خدمت‌ ییسو، فرزند جغتای‌ گماشت‌ و بهاءالدین‌ در عین‌ ادب‌ و احترام‌ كامل‌ در خدمت‌ او بود، اما پس‌ از مرگ‌ ییسو وی‌ بر اثر كینه‌ و دسیسۀ مدعیان‌ حكومت‌ از جمله‌ حبش‌ عمید و قرا، پسر دیگر جغتای‌ به‌ همراه‌ مال‌ و فرزندان‌ به‌ اسارت‌ درآمد و به‌ دستور حبش‌ عمید او را نمدمال‌ كردند و اعضایش‌ را در هم‌ شكستند (جوینی‌، 1 /229-231). 
به‌ گفتۀ عطاملك‌ جوینی‌ (1 /232)، بهاءالدین‌ مناقب‌ و فضایل‌ بسیاری‌ داشته‌، و درگاه‌ او محل‌ اجتماع‌ فاضلان‌ و ادبا بوده‌ است‌ و شاعران‌ و عالمان‌ مورد عنایت‌ و شفقت‌ او قرار می‌گرفته‌اند. اشعاری از وی در تاریخ‌ جهانگشای مذكور است (نک‍ : همو، 1 /231). 

مآخذ

آقابزرگ‌، الذریعة؛ اوحدی‌، تقی‌الدین‌، عرفات‌ العاشقین‌، نسخۀ خطی‌ كتابخانۀ ملی‌ ملك‌، شم‍ 5324؛ جوینی‌، عطاملك‌، تاریخ‌ جهانگشای‌، به‌ كوشش‌ محمد قزوینی‌، لیدن‌، 1329ق‌ /1911م‌؛ رازی‌، امین‌ احمد، هفت‌ اقلیم‌، به‌ كوشش‌ جواد فاضل‌، تهران‌، 1340ش‌؛ صبا، محمدمظفر حسین‌، تذكرۀ روز روشن‌، به‌ كوشش‌ محمدحسین‌ ركن‌زادۀ آدمیت‌، تهران‌، 1343ش‌؛ لكهنوی‌، آفتاب‌ رای‌، ریاض‌ العارفین‌، به‌ كوشش‌ حسام‌الدین‌ راشدی‌، اسلام‌آباد، 1355ش‌ /1976م‌؛ نفیسی‌، سعید، تاریخ‌ نظم‌ و نثر در ایران‌ و در زبان‌ فارسی‌، تهران‌، 1344ش‌؛ هدایت‌، رضاقلی‌، مجمع‌ الفصحا، به‌ كوشش‌ مظاهر مصفا، تهران‌، 1336ش‌. 

ملیحه‌ مهدوی‌