بهاءالدولۀ حسینی نوربخش

بَهاءُالدّولۀ حُسِینیِ نورْبَخْش‌، یا بهاءالدین‌ حسن‌ بن‌ میر قوام‌الدین‌ شاه‌ قاسم‌ نوربخشی‌ رازی‌، پزشك‌ برجستۀ اواخر دورۀ تیموری و اوایل‌ دورۀ صفوی‌ (نک‍ : آقابزرگ‌، 7 /218؛ حاجی‌ خلیفه‌، 1 /718؛ نفیسی‌، 1 /274). اگر سن‌ وی‌ را هنگام‌ تألیف‌ خلاصۀ التجارب‌ در 907ق‌ /1501م‌ دست‌ كم‌ 40 سال‌ بدانیم‌، تولدش‌ باید 867ق‌ /1463م‌ یا پیش‌ از آن‌ باشد. 
نیای‌ او، سیدمحمد طریقۀ نوربخشی‌ را بنیاد نهاد كه‌ ریاست‌ آن‌ بعدها به‌ قاسم‌، پدر بهاءالدوله‌ رسید (معصوم‌ علیشاه‌، 2 /319-320). بهاءالدوله‌ از پدر ــ كه‌ گویا در پزشكی‌ و داروسازی‌ نیز مهارت‌ داشت‌ ــ همواره‌ با لقب‌ حضرت‌ یاد كرده‌ است‌ (گ‌ 17 ب‌، 271 ب‌، 272 ب‌، 273 آ؛ الگود، .(353 یكی‌ از برادران‌ بهاءالدوله‌، ملقب‌ به‌ شاه‌ شمس‌الدین‌ نیز پزشك‌ بوده‌ است‌. سخن‌ الگود (همانجا) در مورد تحصیل‌ بهاءالدوله‌ نزد پزشكان‌ ایرانی‌ و هندی‌ در ری‌ و هرات‌ شاید بر این‌ اساس‌ باشد كه‌ بهاءالدوله‌ خود بارها از شیوه‌های‌ درمانی‌ ایرانی‌ و هندی‌ یاد كرده‌ است‌ (گ‌ 214ب‌،250،260آ،270 ب‌، 271 ب‌، 273 ب‌). 
بهاءالدوله‌ پس‌ از سالها فعالیت‌ در زادگاهش‌ ری‌، در اواخر روزگار سلطان حسین بایقرا‌(حك‍ 842-911ق‌ /1438-1505م‌) رهسپار هرات‌ شد و در خانقاه‌ خواجه‌ افضل‌الدین‌ محمد كرمانی‌ اقامت‌ كرد و مورد لطف‌ و توجه‌ سلطان‌ قرار گرفت‌. پس‌ از مرگ‌ وی‌ به‌ ری‌ بازگشت‌ و از آنجا راهی‌ آذربایجان‌ شد و گویا دو سه‌ سالی نیز در خدمت‌ شاه‌ اسماعیل‌ صفوی‌ (حك 907-930ق‌ /1501-1524م‌) بود و چندی‌ بعد درگذشت‌ (خواندمیر، 4 /612). منزوی‌ سال‌ وفات‌ او را 926ق‌ یاد كرده‌ است‌ ( خطی‌،1 /527)، اما مأخذ وی‌ معلوم‌ نیست‌. 

آثـار

 1. خلاصة التجارب‌ فی‌ الطب‌، در پزشكی‌ و به‌ زبان‌ فارسی‌ كه‌ تألیف‌ آن‌ در 907ق‌ در طرشت‌ (یكی‌ از روستاهای‌ ری‌ و از محله‌های‌ تهران‌ كنونی‌) به‌ پایان‌ رسیده‌ است‌. بهاءالدوله‌ در آغاز كتاب‌ با استناد به‌ آیات‌ و احادیث‌ متعدد، هدف‌ از نگارش‌ چنین‌ كتابی را بیان‌ تجاربی می‌داند كه‌ دانستنش‌ برای‌ تندرستی‌ سودمند است‌ (نک‍ : گ‌ 1 آ). این‌ اثر چنان‌كه‌ از نامش‌ پیداست‌، گزارشی‌ از تجربیات‌ بالینی‌ و مشاهدات‌ پزشكی‌ نویسنده‌ است‌ كه‌ البته‌ برخی‌ نكات‌ دقیق‌ نظری‌ نیز در آن‌ به‌ چشم‌ می‌خورد (برای‌ نمونـه‌، نک‍ : گ‌ 108 ب‌ ـ 109 ب‌، 157 ب‌، 223 آ). بهره‌گیری‌ وی‌ از نظریات‌ بقراط، جالینوس‌، ابن‌سینا، سیداسماعیل‌ جرجانی‌ و... نشان‌ دهندۀ وسعت‌ مطالعات‌ او در این‌ زمینه‌ است‌ (گ‌ 17 آ، 46 آ، 48 ب‌، 85 ب‌، 109 آ، 132 آ، 153 ب‌، 257 ب‌). به‌ نظر الگود، وی‌ نخستین‌ كسی‌ بود كه‌ به‌ ذكر و یا شرح‌ درمان‌ پاره‌ای‌ از بیماریها چون‌ سالك‌، تب‌ یونجه‌ و آتشك‌ پرداخت‌ كه‌ برای‌ اروپای‌ آن‌ روزگار تا حدی‌ ناشناخته‌ بود (ص‌ 376، .(354-355 
خلاصة التجارب‌ مشتمل‌ بر 28 باب‌ است‌ كه‌ به‌ شیوۀ مرسوم‌ تألیف‌ كُناشهای‌ پزشكی‌ دورۀ اسلامی‌ نوشته‌ شده‌ است‌؛ بدین‌ سان‌ كه‌ نخست‌ كلیاتی‌ دربارۀ بهداشت‌ و درمان‌، بیماریهایی‌ كه‌ در تمام‌ بدن‌ منتشر می‌شوند، همچون‌ تبها و بیماریهای‌ پوست‌ و مو و سپس‌ بیماریهای‌ هریك‌ از اعضای‌ بدن‌ به‌ ترتیب‌ از بالا (بیماریهای‌ مغزی‌ و روانی‌) تا بیماریهای پا و سرانجام، بابی دربارۀ اصطلاحات‌ رایج‌ میان‌ پزشكان‌ آورده‌ است‌. بهاءالدوله‌ گاه‌ به‌ مناسبت‌، از مشاهدات‌ تجربی‌ خود (نک‍ : گ‌ 52 ب‌، 108 ب‌، 124 ب‌، 130 آ، 141 آ، 178 آ، 216 آ)، و گاه‌ از داروهایی‌ كه‌ ساختۀ خود او یا پزشكان دیگر است،با عناوینی چون «مخترعات‌ مصنف‌»، «مخترعات‌ اهل‌ هند» و حتى حكمای‌ فرنگ‌ و... یاد می‌كند (گ‌ 269 آ، 270 آ، 273 آ، جم‍‌ ). 
از خلاصة‌التجارب‌ نسخه‌های‌ متعددی‌ در ایران‌ و خارج‌ وجود دارد (نک‍ : منزوی، همان‌، 1 /527 - 528؛ استوری‌، .(II(2) /231 این‌ كتاب‌ چند بار با عنوان‌ نادرست‌ مجربات‌ حكیم‌ علوی‌ خان‌ چاپ‌ سنگی شده‌ است ‌(مشار، 2 /120؛ نجم‌آبادی‌، 328؛ قس‌: منزوی‌، فهرستواره‌...، 5 /3430، خطی‌ مشترك‌، 1 /552-553). 
2. هدیة‌الخیر یا هدایت الخیر، در شرح‌ 40 حدیث‌ از پیامبر(ص‌). از این‌ كتاب‌ نسخه‌هایی موجود است‌ (آقابزرگ‌، 25 /207؛ منزوی‌، خطی‌، 2(1) /1487). 
اثری با عنوان وبا و طاعون نیز در احتراز از مرض‌ وبا و طاعون‌ به وی منسوب است (دانش‌پژوه‌، 17؛ منزوی، فهرستواره‌، 5 /3760). 

مآخذ

آقابزرگ‌، الذریعة؛ بهاءالدولۀ حسینی‌، حسن‌، خلاصة التجارب‌، نسخۀ خطی‌ كتابخانۀ مركز، شم‍ 1527؛ حاجی‌ خلیفه‌، كشف‌؛ خواندمیر، غیاث‌الدین‌، حبیب‌ السیر، تهران‌، 1333ش‌؛ دانش‌ پژوه‌، محمدتقی‌، «فهرست‌ كتابخانۀ سازمان‌ لغت‌‌نامۀ دهخدا»، نشریۀ كتابخانۀ مركزی‌ دانشگاه‌ تهران‌، نسخه‌های‌ خطی‌، تهران‌، 1342ش‌، شم‍ 3؛ مشار، خانبابا، مؤلفین‌ كتب‌ چاپی‌ فارسی‌ و عربی‌، تهران‌، 1340ش‌؛ معصوم‌ علیشاه‌، محمد معصوم‌، طرائق‌ الحقائق‌، به‌ كوشش‌ محمدجعفر محجوب‌، تهران‌، 1339-1345ش‌؛ منزوی‌، خطی‌؛ همو، خطی‌ مشترك‌؛ همو، فهرستوارۀ كتابهای‌ فارسی‌، تهران‌، 1379ش‌؛ نجم‌آبادی‌، محمود، فهرست‌ كتابهای‌ چاپی‌ فارسی‌ طبی‌، تهران‌، 1342ش‌؛ نفیسی‌، سعید، تاریخ‌ نظم‌ و نثر در ایران‌، تهران‌، 1344ش‌؛ نیز: 

Elgood, C., A Medical History of Persia, Amsterdam , 1951; Storey, C. A., Persian Literature, London , 1971  
فریبا پات‌