بوسنوی

بوسْنَوی،   محمد بن موسی سرایی (د 1045 یا 1046ق/ 1635 یا 1636م)، مفسر و قاضی القضات حلب. وی به سبب احاطه‌ای كه بر علوم رایج زمان خود داشت، به «عَلاّمَك» ملقب شد (نک‍ : «دائرةالمعارف ...»،VI/306 ). اما لقب او در نسخه‌ای از خلاصة الاثر، با تصحیف به صورت «غُلامَك» درآمده (محبی، 4/302)، و این خطا در برخی از منابع دیگر نیز راه یافته است (نک‍ : طباخ، 6/232؛ بروسه لی، 1/360؛ زركلی، 7/119). وی در سارایوو به دنیا آمد و از همین رو، سرایی نیز خوانده شد. شعبانُویچ تولد او را در 1003ق/1595م می‌داند (نک‍ : «دائرةالمعارف»، همانجا). 
بوسنوی تحصیلات خود را در مدرسۀ قاضی خسرو بك سارایوو آغاز كرد و عبدالجلیل افندی از استادان او در همان جاست (خانجی، 117). وی برای تكمیل تحصیلات به استانبول رفت و در آنجا به خدمت سلاحدار مصطفی پاشا (مق‍ 1051ق/ 1641م) پیوست. بوسنوی دو سال در مجلس درس صدرالدین محمدامین شروانی، جان‌زاده محمد نورالدین و دیگران حاضر شد. از آن پس، به تدریس در مدارس استانبول («دائرةالمعارف»، همانجا) و تألیف و شرح آثار پیشینیان پرداخت. 
بوسنوی در سمت قاضی القضاتی به حلب رفت و در این شهر محبوبیت یافت و آثارش مورد استقبال همگان قرار گرفت. با این حال، اقامت او در آنجا دیری نپایید و احتمالاً به سبب اختلاف با مصطفی پاشا، پس از گماردن جانشین برای خود، حلب را ترك كرد؛ زمانی كه به اسكودار رسید، مصطفی پاشا از خوف افشای مظالم گماشتگانش، وی را موردسرزنش قرار داده، به اقامت اجباری در حصار روم ایلی و خانه‌نشینی ملزم ساخت. در آخرین روزهای حیات بوسنوی فرستاده‌ای از سوی مصطفی پاشا رسید و او را بشارت قضای استانبول داد؛ اما وی از پذیرفتن آن خودداری كرد و چند روز بعد درگذشت (محبی، همانجا). او را در گورستان حصار روم ایلی دفن كردند (بروسه لی، همانجا). 
از بوسنوی آثاری برجای مانده كه بیشتر در تفسیر، یا حاشیه بر تألیفات پیشینیان است: از آنها می‌توان احادیث الاربعین (برای نسخۀ آن در مجموعۀ سلیمانیۀ استانبول، نک‍ : «دائرةالمعارف»، همانجا) و شرح شمسیۀ قطب‌الدین رازی در علم منطق (برای نسخ خطی، نک‍ : دفتر فاتح ...، 192؛ دفتر كتبخانه ...، 205؛ حمیدیه ...، 44) را برشمرد. تفسیری از سوره فتح نیز منسوب به اوست (چ سارایوو، 1318ق). حیاة الحیوان دمیری و الجواهر المضیئة فی الاحكام السلطانیۀ مَناوی نیز توسط او به تركی ترجمه شده است (نک‍ : خانجی، 118؛ بروسه لی، نیز «دائرةالمعارف»، همانجاها). 
در میان حواشی او می‌توان به حاشیه بر انوار التنزیل بیضاوی اشاره كرد كه به گفتۀ برخی آن را تا آخر سورۀ انعام ترتیب داده بود (نک‍ : خانجی، 117)، اما ظاهراً بخشهایی از حاشیۀ وی بر سوره‌های كهف، فتح و نبأ نیز موجود است (همانجا؛ نیز نک‍ : ثریا، 159).از این رو، ارائۀ تصویر واضحی از حجم حاشیۀ او بر انوارالتنزیل مشكل می‌نماید. نسخه‌های متعددی از حواشی تفسیری وی، در كتابخانه‌های تركیه و دارالكتب مصر موجود است (خدیویه، 1/201-202؛ الفهرس ...، 9/2452-2454؛ GAL, I/532; GAL,S, I/740). نمونۀ دیگر از حواشی او، حاشیه بر شرح جامی ‌بر كافیۀ ابن حاجب است. به گفتۀ حاجی خلیفه وی در این اثر، اعتراضات عصام‌الدین اسفراینی را جواب داده، و به رد دیدگاههای او پرداخته است (2/1372). همچنین نسخه‌ای خطی از آثار او با عنوان حاشیه بر الفوائد الضیائیۀ عصام‌الدین اسفراینی در كتابخانۀكوپریلی (شم‍ 573) موجود است (كوپریلی، 3/265-266) كه با توجه به اشارۀ خانجی درباره اثری از وی در رد عصام (ص 118)، به نظر می‌آید موضوع آن، بیشتر رد دیدگاههای عصام‌الدین اسفراینی باشد. اثر دیگر وی، حاشیه بر شرح شریف جرجانی بر مفتاح العلوم سكاكی است (برای نسخه‌های خطی آن، نک‍ : دفتر فاتح، 262؛ «دائرةالمعارف»، همانجا؛GAL, S,I/516 ).

مآخذ

بروسه لی، محمد طاهر، عثمانلی مؤلفلری، استانبول، 1333ق؛ ثریا، محمد، سجل عثمانی ( تذكرۀ مشاهیر عثمانیه)، استانبول، 1308ق؛ حاجی خلیفه، كشف؛ حمیدیه كتبخانه سنده محفوظ كتب موجوده نین دفتریدر، استانبول، 1300ق؛ خانجی، محمد امین، الجوهر الاسنی فی تراجم علماء و شعراء بوسنه، قاهره، 1349ق؛ خدیویه، فهرست؛ دفتر فاتح كتبخانه سی، استانبول، مطبعۀ محمودبك؛ دفتر كتبخانۀ لاله لی، استانبول، 1311ق؛ زركلی، اعلام؛ طباخ، محمد راغب، اعلام النبلاء، به كوشش محمدكمال، حلب، 1343ق /1925م؛ الفهرس الشامل للتراث العربی الاسلامی ‌المخطوط (علوم القرآن، مخطوطات التفسیر)، عمان، 1987م؛ كوپریلی، خطی؛ محبی دمشقی، محمدامین، خلاصة الاثر، بیروت، دارصادر؛ نیز:

GAL; GAL,S; Turkiye diyanet vakf o Islam ansiklopedisi, Istanbul, 1992.

مریم صادقی