بوزجانی، درویش علی

بوزْجانی، درویش علی، عارف، عالم و شرح‌حال‌نویس سدۀ 9 و 10ق / 15 و 16م. دانسته ها دربارۀ بوزجانی اندك، و منحصر به اطلاعات مختصری است كه او خود در كتاب روضة الریاحین به دست داده است. وی به بوزجان (بوژگان) كه روزگاری حاكم‌نشین جام بود، انتساب دارد و بیشتر عمر خود را در تربت جام و نواحی اطراف آن گذرانده است (بوزجانی، 131؛ یاقوت، 1 / 756؛ مولوی، 1 / 2، 139). بوزجانی، ظاهراً به سبب تعلق خاطرش به خاندان احمد جام، نسبت جامی‌ نیز داشته است (بوزجانی، 23، 43). 
او در تصوف شاگرد خواجه عزیزالله جامی‌(د 902ق / 1497م)، از نوادگان احمد جام (د 536ق / 1142م) و از عارفان طریقۀ نقشبندیه بود و از این رو، سلسلۀ خرقۀ او با 3 واسطه به شیخ بهاءالدین نقشبند (د 791ق / 1389ق) می‌رسد (همو، 124). 
وی علاوه بر سلوك عملی، علوم ادبی، فقه، تفسیر و معارف صوفیه را نیز نزد عزیزالله كه طالبان و مبتدیان را به مطالعۀ رسائل و كتب امام محمد غزالی و نیز فتوحات ابن عربی تشویق می‌كرد، فرا گرفت. تصویری كه بوزجانی از عزیزالله به دست داده، نشانگر ارادت عمیق او به شیخ خود است كه به گفتۀ وی، مردی متورع و متقی بود و در «آداب شرعیه و سنن سنیۀ نبویه»... و نیز در «ستر احوال و اخفای اعمال» بسیار می‌كوشید (ص 124، 130-131). 
بوزجانی صاحب اثری به نام روضة الریاحین است كه در شرح احوال احمد جام و فرزندان و نوادگان او نوشته شده است. خود وی دربارۀ این اثر گفته كه نخست می‌خواسته است رساله‌ای در شرح احوال، اقوال و كرامات استادش عزیزالله بنویسد، اما پس از مشورت با برخی از دوستان، برآن شد كه احوال و مقامات شیخ احمد جام و فرزندان و نوادگان او را نیز زینت بخش این رساله گرداند (ص 23 بب‍ ، 132-133). مؤلف در تألیف این كتاب، از آثاری چون مقامات ژنده پیل محمد غزنوی، مقامات شیخ احمد قرخستانی، خلاصة المقامات ابوالمكارم جامی ‌و مقامات الاولاد ابوحفص عمر صاغونی بهره جسته است؛ افزون بر اینها، در برخی موارد از سراج السائرین شیخ احمد جام، رموز الحقائق خواجه ظهیرالدین عیسی و نفحات الانس جامی‌نیز استفاده كرده است (همو، 44، 50 -51، 116-117؛ نیز نک‍ : احمد جام، 1؛ جامی، 454-455، 497، 574 - 575). 
روضة الریاحین دارای یك مقدمه و 3 مقصد است. مقدمه كه در 4 فصل تنظیم شده، مشتمل بر موضوعاتی چون اهمیت صحبت پیران و فواید نقل حكایات ایشان، معنی كرامات، ولی و ولایت و ارباب ولایت است (نک‍ : ص 23-24). مقصد اول كتاب به بیان احوال و مقامات و كرامات شیخ احمد جام اختصاص دارد. مؤلف در این مقصد و نیز دیگر مقصدها، از ذكر روایتهای ضعیف و كرامتهای عجیب منسوب به احمد جام پرهیز نموده، و به نقل برخی موارد قابل قبول اكتفا كرده است (ص 30-41؛ قس: غزنوی، مقامات، 139-140، «بخشهایی ازمقامات»، 423-425؛ ابوالمكارم، 42، 45، 48 بب‍‌ ). مقصد دوم در شرح فضایل و كرامتهای فرزندان و نوادگان احمد جام است (ص 23). بوزجانی در این مقصد علاوه بر آثار مكتوب از روایات شفاهی معتبر نیز بهره جسته است (ص 43-44، 66- 68، 100 بب‍‌ ). مقصد سوم كه بوزجانی قصد داشته است نسبتها و نسبهای فرزندان و نوادگان احمد جام را در آن نقل كند (ص 23)، ظاهراً هرگز تألیف نشده است و اثری از آن دردست نیست (نک‍ : مؤید، 16). 
بوزجانی به آثار ادبی و عرفانی پیش از خود نیز توجه داشته، و در این اثر، اشعاری از مولوی، سعدی و نیز مباحثی عرفانی از دیگر آثار صوفیه از جمله مناهج العباد الی المعاد فرغانی را نقل كرده است (نک‍ : ص 29، 59، 111-112، 125-126، 128؛ نیز نک‍ : فرغانی، 180، 219-220). گزیده‌هایی از مقصد اول و نیز تمامی ‌مقصد دوم به كوشش حشمت مؤید در 1345ش در تهران به چاپ رسیده است. 
عارف نوشاهی بر مبنای یادداشتی كه در پایان نسخۀ خطی كتابی از بوزجانی یافته، 21 اثر غیر از روضة الریاحین به او نسبت داده است (ص 226-227) كه از 19 عنوان آن هیچ نشانی در دست نیست. از یكی از این آثار به نام رشحات القدس فی شرح نفحات الانس جامی دو نسخه در كتابخانۀ مجلس و كتابخانۀ خصوصی حسین پاشای نوایی یافت شده است (شورا، 1 / 407؛ منزوی، 2 / 1176). این اثر با استفاده از حاشیۀ شخصی به نام عبدالغفور بر نفحات الانس نوشته شده است (همانجاها). از یكی دیگر از آثار منسوب به بوزجانی به نام خزائن الاسرار نیز نسخه ای در كتابخانۀ بنیاد خاورشناسی شهر دوشنبه موجود است. نویسنده در این اثر به موضوعات گوناگونی چون مذاهب و فرق، صوفیان، متكلمان، حكیمان، و نیز معرفت ذات، صفات و افعال حق پرداخته است. مطالب این كتاب را رضا احمدجامی، یكی از شاگردان بوزجانی از یادداشتهای استاد خود فراهم آورده است (دانش‌پژوه، 9 / 18). در همان كتابخانه، كتابی به نام احادیث اربعین منسوب به درویش علی بوزجانی نیز وجود دارد كه در فهرست عارف نوشاهی نیامده است. بوزجانی ظاهراً این كتاب را به عنوان تحفه‌ای برای فرزندان شیخ احمد جام نوشته است (همانجا).

مآخذ

ابوالمكارم بن علاءالملك جامی، خلاصة المقامات، به كوشش عبدالله خطیب سروستان، لاهور، كاشی رام پریس؛ احمد جام، ابونصر، منتخب سراج السائرین، به كوشش علی فاضل، مشهد، 1368ش؛ بوزجانی، درویش علی، روضة الریاحین، به كوشش حشمت مؤید، تهران، 1345ش؛ جامی، عبدالرحمان، نفحات الانس، به كوشش محمود عابدی، تهران، 1370ش؛ دانش‌پژوه، محمدتقی، نسخه‌های خطی در كتابخانه‌های اتحاد جماهیر شوروی و اروپا و آمریكا، تهران، 1358ش؛ شورا، خطی؛ غزنوی، محمد، «بخشهایی از مقامات»(نکـ: مل‍ ، آربری)؛ همو، مقامات ژنده پیل، به كوشش حشمت الله مؤید، تهران، 1340ش؛ فرغانی، محمد، مناهج العباد الی المعاد، استانبول، 1990م؛ منزوی، خطی؛ مولوی، عبدالحمید، آثار باستانی خراسان، تهران، 1353ش؛ مؤید، حشمت‌الله، مقدمه بر روضة الریاحین (نک‍ : هم‍ ، بوزجانی)؛ نوشاهی، عارف، «دو یادداشت درباره شیخ احمد جام»، آینده، 1371ش، س 18، شم‍ 1-6؛ یاقوت، بلدان؛ نیز:

Arberry,A.J., « Notes and Communications,the Vita of Ahmad-i Jam» , Bulletin of the School of Oriental and African Studies, London, 1963, vol. XXVI.
محمدجواد شمس