بوزجانی، ابوالوفا

آثار موجود

1.  اقامة البرهان علی الدوائر من الفلك من قوس النهار و ارتفاع نصف النهار و ارتفاع الوقت، رساله‌ای است بسیار مختصر (در 14 صفحه) كه به درخواست ابوعلی احمد بن علی بن سَكر نوشته شده است. این رساله در 1367ق/1948م در مجموعۀ الرسائل المتفرقة فی الهیئة للمتقدمین و معاصری البیرونی در حیدرآباد دكن به چاپ رسیده است. 
2. «ترتیب عدد الوفق فی المربعات». چنان كه از نام آن پیداست، به چگونگی تنظیم مربعهای وفقی یا سحرآمیز (كه در آنها مجموع اعداد مندرج در هر سطر، هر ستون و هر دو قطر با یكدیگر برابر است) اختصاص دارد. ابن ندیم از این رساله نام نبرده، و شاید بوزجانی آن را پس از نگارش الفهرست نوشته است. بوزجانی در این رساله نیز همچون دیگر آثارش، كوشیده است مطالب را به زبانی ساده و مناسب فهم خوانندگان طرح كند (نک‍ : مثلاً ص 212-213). به گفتۀ سزیانو، این رساله به همراه بخش پایانیِ تفسیر علی بن احمد انطاكی (د 376ق/ 986م) بر ارثماطیقیِ نیكوماخوس، كهن‌ترین آثار ریاضیات دورۀ اسلامی ‌دربارۀ مربعهای وفقی به شمار می‌روند. در اثر انطاكی به رغم كهن بودن، همچون آثاری كه بعدها در دورۀ اسلامی‌ نوشته شد، تنها روشهای عمومی ‌تشكیل مربعهای وفقی آمده، و به دلیلها اشاره‌ای نشده، اما بوزجانی در این كتاب به بررسی دقیق این جدولها پرداخته است. وی نخست با جدولهای 3 در 3 شروع می‌كند و حالات مختلف آنها را در نظر می‌گیرد. سپس درمورد روشهای كلی ایجاد مربعهای بزرگ سخن می‌گوید (ص 121-122).
فخرالدین رازی كه در هر فصل جامع العلوم معمولاً خلاصه‌ای بسیار كوتاه از آثار مشهور در آن زمینه را نقل كرده، همۀ مطالب علمی‌ (و نه خرافی) یاد شده در باب «علم اعداد الوفق» را نیز از این رسالۀ بوزجانی گرفته، و البته در آغاز باب به صراحت از او یاد كرده است (ص 401-407؛ قس: بوزجانی، «ترتیب ...»، 203-204، جم‍‌ ). سزیانو در 1998م متن عربی این اثر را ازروی دست‌نویسِ یگانۀ آن (شم‍ 3 / 4843 كتابخانۀ ایاصوفیه)، با ترجمه و شرح فرانسه در مجلۀ تاریخ علوم العربیة و الاسلامیة در فرانکـفورت به چاپ رسانده است.

3. جمع اضلاع المربعات و المكعبات. موضوع این رساله، چنان كه از نامش برمی‌آید، اثبات اتحادهای مختلف جبری (تا درجۀ سوم) مانندِ 3ab²+3a²b+ ³b+ ³a= ³(a+b) است. بوزجانی این رساله را به درخواست ابوبشر (یا یحیی) بن سهل منجم تكریتی نوشته است. نسخه‌ای خطی (ظاهراً یگانه) از این اثر با شمارۀ 1 / 5521 در كتابخانۀ آستان قدس نگهداری می‌شود (قربانی، 4).
4. جواب ابی الوفا... عما سأله الفقیه ابوعلی الحسن بن حارث الحبوبی عن ایجاد مساحة المثلث بدلالة الاضلاع دون معرفة الارتفاع (در این باره، نک‍ : همین بخش، شم‍ 6). كندی و موالدی در 1979م متن عربی آن را همراه با ترجمه و شرح انگلیسی به چاپ رسانده‌اند. 
5. «ما یحتاج الیه الصانع من اعمال الهندسة»، كه به گفتۀ مترجم ناشناسِ روایت فارسی كهن این اثر، گه گاه كتاب نجارت (= نجاری، معادل واژۀ مهندسی كنونی) نیز خوانده شده است ( نجارت، گ 1؛ قربانی، 13-14؛ برخی فهرست نگاران این واژه را تجارت خوانده‌اند، مثلاً نک‍ : آستان ...، 8 / 80). در روایت فارسی دیگری از آن عنوان اعمال هندسیه آمده است. بوزجانی این كتاب را به فرمان بهاءالدوله ابونصر فیروز بویهی (نک‍ : ه‍ د، 1 / 631)، و در نتیجه پس از 380ق نوشته، و به همین سبب است كه ابن ندیم در الفهرست (و به تبع او قفطی در تاریخ الحكماء) از آن یاد نکـرده است. 
هدف مؤلف از نگارش این كتاب، چنان كه خود در مقدمه آورده (ص 2، نجارت، نیز، قربانی، همانجاها). گردآوری اعمال هندسی موردنیاز صنعتگران به زبانی ساده و بدون اشاره به علل و براهین آنها بوده است. از روایت عربی این اثر یك دست‌نویس بسیار نفیس كه برای كتابخانۀ الغ بیك نوشته شده، در كتابخانۀ ایاصوفیه (شم‍ 2753)، دو نسخه در قاهره ( فهرس ...، 2 / 544-545)، و یك نسخه در آمبروزیانا موجود است ( آمبروزیانا، شم‍ 191(b)). همچنین از این اثر یك دو روایت فارسی وجود دارد: یكی ترجمه‌ای كهن از مترجمی‌ ناشناس با عنوان نجارت ــ كه از آن یاد شد ــ و دیگری ترجمه‌ای همراه با تلخیص (و نیز تغییر در تقسیم‌بندی بابها) از اواخر سدۀ 9ق / 15م كه توسط شخصی به نام نجم‌الدین محمود آغاز، و پس از مرگ وی توسط ابواسحاق كوبنانی (ه‍ م) تكمیل شده است (نک‍ : كوبنانی، گ 178ب ـ 179 آ). دست‌نویس (گویا یگانۀ) این دو روایت نیز به ترتیب در كتابخانۀ مركزی دانشگاه تهران (شم‍ 2876) و پاریس (شم‍ 169 فارسی) محفوظ است (نک‍ : مآخذ). هیچ یك از 4 دست‌نویس عربی و نیز روایت فارسی موجود در كتابخانۀ دانشگاه تهران، دو باب 11 و 12 مذكور در فهرست آغازین (فی قسمة الاشكال المختلفة الاضلاع و فی الدوائر المتماسة) را ندارد و در عوض، باب سیزدهم فهرست (فی قسمة الاشكال علی الكرة) با عنوان باب یازدهم فی قسمة الكرة موجود است (نک‍ : ص 2-3، 60، نیز نجارت، گ 1). در ترجمۀ كوبنانی نیز باب اول متن عربی (دربارۀ خط كش و پرگار)، مقدمه فرض شده، و بابهای اول تا هشتم به ترتیب برابر بابهای دوم تا بخش نخست باب نهم متن عربی است. بابهای نهم و دهمِ ترجمۀ كوبنانی (كه عناوینشان را خود او وضع كرده است) به ترتیب مسائل 25 تا 31 باب نهمِ روایت عربی هستند و بابهای یازدهم و دوازدهم نیز ترجمۀ بابهای دهم و سیزدهم‌اند (نک‍ : همانجاها، نیز، «در اعمال ...»، گ 141 ب، 163، جم‍ ؛ نیز قربانی، 16-17). شاید علت این نقص مشترك در همۀ نسخه‌ها آن باشد كه خود بوزجانی به عللی نتوانسته است این كتاب را به پایان برساند. 
یكی از جالب‌ترین ویژگیهای كتاب بوزجانی، حل برخی مسائل تنها با استفاده از خط كشِ غیر مدرج و پرگاری با دهانۀ ثابت است؛ در حالی كه در ترسیمات معمولی هندسۀ اقلیدسی می‌توان درصورت لزوم دهانۀ پرگار را به هر‌ اندازۀ دلخواه باز كرد. واضح است كه این شرط بر دشواری حل مسئله می‌افزاید. بوزجانی برای ترسیم شكلهای 5 ضلعی، 8 ضلعی و 10 ضلعیِ منتظمی‌كه ضلع آنها برابر پاره خطAB باشد، و نیز در 5 روش برای محاط كردنِ مربع و 2 روش برای محاط كردنِ 5 ضلعی منتظم در دایره‌ای به شعاع، r به صراحت گشادگی پرگار را ثابت، و به ترتیب برابر AB و r می‌گیرد («ما یحتاج الیه الصانع»، 17-24: باب 3، مسائل 11، 8، 4، باب 4: مسائل 4- 8، 10-11، «در اعمال»، گ 149 آ 154آ). 
در مسائل 1 و 3 از باب اول، 1 از باب دوم، 2 و 5 از باب 3 (ترسیم مربع و 6 ضلعی منتظم به ضلع AB) و مسائل 1، 12 و 14 از باب 4 (محاط كردن مثلث متساوی الاضلاع، 6 ضلعی و 8 ضلعی منتظم در دایره) نیز بوزجانی گشادگی دهانۀ پرگار را همچون مسائل قبلی برای AB یا r گرفته، اما ثابت بودن دهانۀ پرگار را جزو شرایط مسئله نیاورده است («ما یحتاج الیه الصانع»، 5 - 8، 16-17، 24، 21- 25؛ ووپكه، «تحلیل ...»، 226, 321-322, 327-333).
ووپكه مسائلی همچون ترسیم مثلث متساوی الاضلاع (مسئلۀ اولِ باب 3) را حتی در شمار مسائلی كه ثابت بودن دهانۀ پرگار در آنها به طور ضمنی رعایت شده، نیاورده است، زیرا به نظر وی اگر گشادگی دهانۀ پرگار را برابر مقدار ثابتی بجز ضلع مثلث بگیریم، در این صورت حل مسئله دشوار ــ اما ممكن ــ خواهد بود (همان،227؛ در این باره، نک‍ : ادامۀ مقاله). ووپكه با استناد به این مسائل بر آن است كه بوزجانی نخستین نمونه از مسائل ترسیمی ‌از این قبیل را مطرح كرده، و آثار او و دیگر آثار مشابه مسلمانان، الهام بخش هندسه دانان مشهور سده‌های میانه، چون كاردان، تارتالیا، و به ویژه بندتّی بوده است (همان، 219, 225-226) دیگر مورخان تاریخ ریاضیات نیز همگی از این نظریه پیروی كرده‌اند (مثلاً نک‍ : یوشكویچ، «ابوالوفا»، 42-41؛ قربانی، 8)؛ اما در آثار عربی پیش از كتاب بوزجانی دست كم 3 نمونه از توجه بدین‌گونه مسائل دیده می‌شود: نخست در روایت عربی جلد 8 مجموعۀ پاپوس اسكندرانی كه ابوسعید سجزی نسخه‌ای از آن را برای خود فراهم آورده بوده است و در نتیجه می‌توان گفت كه بدون تردید ریاضی‌دانان روزگار بوزجانی از آن آگاهی داشته‌اند (نک‍ : بركگرن، 90). دوم بخشی از رسالۀ الحیل الروحانیة و الاسرار الطبیعیة فی دقائق اشكال الهندسیۀ ابونصر فارابی به همین‌گونه مسائل اختصاص دارد. كوبسوف یكی از محققان اتحاد جماهیر شوروی سابق، در كتاب «میراث ریاضی فارابی» بر آن است كه بوزجانی در هنگام تألیف كتابِ خود از رسالۀ فارابی بهرۀ بسیار برده (نک‍ : تی،150-152 ) و به قول بركگرن همۀ آن را در اثر خود آورده است (ص 92-90)؛ اما به نظر می‌رسد كه آنچه این محققان نسخۀ خطی اثر فارابی دانسته‌اند، در واقع نسخۀ دیگری از كتاب بوزجانی بوده كه چند صفحه از فارابی به اشتباه در اول و آخر آن اضافه شده است
سوم رسالۀ بسیار مهم عمل الاشكال المتساویة الاضلاع بفتحه واحدۀ عبدالرحمان صوفی، ریاضی‌دان و ستاره‌شناس پرآوازۀ ایرانی كه به درخواست عضدالدولۀ دیلمی ‌(نک‍ : صوفی، گ 1) و در نتیجه، در فاصلۀ سالهای 338-372ق، یعنی دست كم 10 سال پیش از رسالۀ بوزجانی نوشته شده است. رسالۀ صوفی علاوه بر تقدم زمانی بر اثر بوزجانی، این مزایا را نیز داراست: 1. برخلاف كتاب بوزجانی سراسر به ترسیمات با یك گشادگی پرگار (هندسۀ پرگاری) اختصاص دارد. 2. صوفی با آنکـه رساله را صرفاً دربارۀ هندسۀ پرگاری نوشته است، باز هم در تك تك مسائل، نه تنها به ثابت بودنِ دهانۀ پرگار، بلكه به‌اندازۀ آن نیز (كه مثلاً برابر ضلع چندضلعی منتظم، یا شعاع دایرۀ محیطی است) تأكید می‌كند، اما در رسالۀ بوزجانی چنان كه گفتیم، تنها درمواردی انگشت شمار به این نکـات تصریح شده است. 3. در رساله صوفی ترسیمات بیشتری مطرح شده، و برخلاف اثر بوزجانی، همۀ ترسیمات مقدماتیِ موردنیاز ترسیمات اصلی نیز در خود رساله آمده است. به طور مثال برای ترسیم مربع با یك گشادگیِ پرگار باید از یك سرِ پاره خط،AB با پرگاری كه دهانۀ آن به ‌اندازۀ این پاره خط باز شده است، عمودی بیرون آورد. صوفی این روش ترسیم زاویۀ قائمه را به عنوان نخستین مسئله ترسیمی‌ رسالۀ خود یاد كرده است، اما روش بوزجانی برای ترسیم زاویۀ قائمه به این كار نمی‌آید (البته صوفی ترسیم مربع را مسئلۀ مستقلی در نظر نگرفته، اما در مسئلۀ سوم ضمن ترسیمِ مثلث قائم‌الزوایۀ متساوی‌الساقین این مربع را رسم كرده است). در نتیجه، باید گفت كه برخلاف نظر ووپكه، بوزجانی مسئلۀ ساختِ مربع بر پاره خطAB را با یك گشادگی پرگار (برابر ‌اندازۀ AB حل نکـرده است. سرانجام، با در نظر گرفتن همۀ جوانب می‌توان گفت كه عبدالرحمان صوفی نخستین كسی است كه هندسۀ پرگاری را مستقل از دیگر مباحث هندسی مطرح كرده است. 
شرحها، ترجمه‌های اعمال هندسی: الف ـ الاعمال الهندسیة، به عربی توسط كمال‌الدین ابن یونس (ه‍ م) كه نسخۀ خطی آن در كتابخانۀ آستان قدس رضوی موجود است (شم‍ 5357). ب ـ فتوحات غیبیه، از محمدباقر یزدی (سدۀ 11ق / 17م) به فارسی كه یك نسخۀ خطی از آن نیزدر كتابخانۀ آستان قدس نگهداری می‌شود. همچنین ووپكه در بخش قابل توجهی از ترجمۀ فارسیِ نجم‌الدین و كوبنانی را به زبان فرانسه شرح كرده است («تحلیل»، سراسر مقاله). زوتر نیز با استفاده از نسخۀ خطی آمبروزیانا، برخی از مسائل این كتاب را به آلمانی ترجمه كرده است («كتاب ...»، 94-109).
6. «ما یحتاج الیه الكتّاب و العمال و غیرهم من علم (صناعة) الحساب»، در 7 منزل و هر منزل در 7 باب (نک‍ : ص 64؛ قس: ابن ندیم، 283). قفطی این كتاب را المنازل فی الحساب نامیده (ص 288)، و احمد سلیم سعیدان نیز بر چاپ آن نام المنازل السبع را نهاده است. این كتاب كهن‌ترین متن عربی است كه به شیوۀ مشهور به حساب انگشتی (حساب الید)، یا حساب هوایی یا حساب عقود (در مقابل حساب هندی، یا حساب تخت و تراب، یا حساب غبار) تألیف شده، و به طور كامل به دست ما رسیده است (كتاب بعدی الكافی فی الحساب كرجی است). در متنِ آثارِ نگاشته شده بدین صورت ــ و حتی در ضمن محاسبات آنها ــ ارقام هندی به كار نرفته است و مثلاً كسر   به صورت «ثلث خمس» می‌آید. 
بوزجانی در این كتاب كه به نام عضدالدوله نوشته شده، همۀ مطالبی را كه حسابداران، كاتبان، كارگزارانِ دیوان خراج و دیگر دیوانها، بازرگانان و دیگر صاحبان مشاغل دربارۀ حساب و محاسبۀ مساحت نیاز داشته‌اند، به زبانی ساده و بدون اشاره به علل و براهین گرد آورده است. در جای جای این كتاب توجه ویژۀ بوزجانی به نیازها و زبان قابل فهم مخاطبان كاملاً آشكار است (ص 64، 71-72، 123، 154). 
بوزجانی در این اثر بارها به شیوه‌های نادرست، یا نادقیقِ رایج میان جامعۀ مخاطبان خود اشاره نموده، و روش درست یا دقیق‌تر را نیز پیشنهاد كرده است (مثلاً ص 125-126)؛ به ویژه درخصوص شیوۀ بسیار نادقیق محاسبۀ مساحت زمینهای مثلثی شكل، مدور یا چند ضلعی چنین می‌نویسد: «حیف است كه سلطان، یا هر فروشندۀ دیگری زمینی مدور یا پنج ضلعی را بدین روش بفروشد، چون مساحت زمین بیش از آن است كه این دسته از مساحان می‌گویند و...» (ص 202-204). در باب چهارم از منزل دوم و نیز در بیشترِ منزل سوم از واحدهای مختلفِ ‌اندازه‌گیری رایج در نقاط مختلف سرزمینهای شرق اسلامی ‌سخن به میان آورده كه مأخذی مهم و معتبر در این زمینه به شمار می‌آید (ص 174-176، 205-206، 212). بوزجانی دستوری برای پیدا كردنِ ارتفاعِ مثلث دلخواه به دست می‌دهد و تأكید می‌كند كه خود او كاشف این رابطه است. او سپس قضیۀ هِرون اسكندرانی دربارۀ محاسبۀ مساحت مثلث را در حالتی كه فقط اضلاع معلوم است، دقیقاً به همان صورت امروزی نقل می‌كند: «برای یافتن مساحت مثلث همۀ اضلاع را با هم جمع كرده، نصف آن را در فضل آن بر تك تك اضلاع ضرب می‌كنیم. اگر جذر این مقدار را بگیریم، حاصل همان مساحت مثلث خواهد بود»، یعنی:  
وی سرانجام صورت دیگری از این قضیه را كه معادل همان دستور، و البته بسیار پیچیده‌تر است، می‌آورد و تأكید می‌كند كه كاشف این رابطه خود اوست. بوزجانی همین رابطه را با همین عبارات در نامه‌ای در پاسخ به ابوعلی حبوبی (ه‍ م) نوشته، و البته این بار درستی آن را ثابت نیز كرده است: «برای یافتن مساحت، نصف مجموع دو ضلع دلخواه را در خودش ضرب می‌كنیم و مربع نصف ضلع دیگر را از آن می‌اندازیم و حاصل را به خاطر می‌سپاریم. سپس تفاوت نصف مجموع همان دو ضلع نسبت به یكی از آن دو (در واقع نصف تفاضل همان دو ضلع) را از مربع نصف ضلع سوم می‌كاهیم و حاصل را در مقداری كه به یاد داشته‌ایم، ضرب می‌كنیم. جذر این حاصل ضرب، مساحت مثلث است» (ص 245-247، نیز «جواب ...»، سراسر رساله). 
این رابطۀ كه معادل همان رابطه مشهور هرون است، با علامتهای ریاضی بدین صورت بیان می‌شود (a، b وc اضلاع مثلث، و c>b):
 یوشكویچ نکـاتی قابل توجه از این كتاب آورده است («ابوالوفا»، 41-39، «تاریخ ...»، 198-201).
7. النسبة و التعریفات. شاید این رساله بخشی از همان باب نخستِ منزل نخست كتاب حساب بوزجانی باشد، زیرا عنوان این دو بسیار شبیه به هم است. از این رساله نیز دو نسخۀ خطی یكی در كتابخانۀ شمارۀ 1 مجلس شورای اسلامی، و دیگری در كتابخانۀ شخصی حسن نراقی موجود است (قربانی، 4). 
8. المجسطی، در 3 جنس كه عناوین آنها دقیقاً مانند الكامل و بسیار شبیه الزیج الواضح است. از این رو، زوتر احتمال داده كه شاید الزیج الواضح نام دیگر المجسطی، یا عنوان بخش جدولهای آن بوده است («ریاضی‌دانان ...»، 72) كه احتمال دوم با توجه به گزارشی كه ابن ندیم از عناوین 3 مقالۀ الزیج الواضح آورده است، درست به نظر نمی‌رسد. یوشكویچ نیز این اثر را همان الكامل می‌داند («ابوالوفا»، 42). به هر حال، چون از یك سو دست‌نویس یگانۀ مجسطی ناقص است و به ویژه جدولهای آن افتاده، و از سوی دیگر هیچ نسخه ای از دو كتاب دیگر به دست نیامده است (دربارۀ آنها، نک‍ : آثار یافت نشده)، نمی‌توان در این باره اظهار نظر كرد. البته بیرونی بارها از مجسطی (مقالید، 99، 109، جم‍ ، تحدید، 100) و یك بار نیز از الزیج الواضح و المجسطی در كنار یكدیگر و به صورت دو اثر مستقل ( افراد...، 43) نام برده است كه می‌توان این كار را نشانۀ استقلال این دو اثر دانست (نیز نک‍ : كندی، 134).
بوزجانی در مقدمۀ این كتاب تأكید كرده كه وی در اثبات مسائل هندسی، از روشهای هندسی، و در مسائل عددی از براهین عددی بهره گرفته است تا هندسه‌دانان و حاسبانی كه در فن دیگر مهارت ندارند، در درك استدلالها با مشكل مواجه نشوند (نک‍ : كارا دو وو، 412). در واقع، بوزجانی حتی در این اثر كه برای متخصصان نوشته شده، باز هم میل شدید خود به ساده نویسی را آشكار كرده است. 
9. المدخل الی صناعة الارثماطیقی. این اثر احتمالاً همان كتابی است كه بوزجانی با عنوان «المدخل الذی عملناه فی صناعة العدد» از آن یاد كرده است («مایحتاج الیه الكتاب»، 71). نسخۀ خطی آن در رامپور و تاشكند (دومی‌ با عنوان رسالة الارثماطیقی) موجود است (قربانی، 3-4). 

آثار یافت نشده

ابن ندیم این آثار را نیز برای بوزجانی برشمرده است: 
1. استخراج ضلع المكعب بمال مال و ما یتركب منهما، در یك مقاله (ص 283). گرچه این اثر از میان رفته است، اما از نامش چنین برمی‌آید كه موضوع آن یافتن ریشۀ سوم و چهارم مقادیر، و پیدا كردن ریشۀ معادلات درجۀ سوم و چهارم بوده است. اگر این حدس درست باشد، باید گفت: بوزجانی از نخستین كسانی بوده كه به معادلات بالاتر از درجۀ دوم توجه كرده، و احتمالاً ریشه‌های معادله درجۀ چهارم =q px3+x4 را با استفاده از دو قطعِ مخروطیِ متقاطع axy=b+y² و ²y=x به دست آورده است (كرامتی، 84-85). 

2. تفسیر كتاب دیوفنطس فی الجبر.
3. البراهین علی القضایا التی استعمل دیوفنطس فی كتابه و علی ما استعمله هو (ابوالوفا) فی التفسیر. 
4. شرح كتاب الخوارزمی‌ فی صناعة الجبر و المقابلة (بوزجانی، «مایحتاج الیه الكتاب»، 132؛ قس: ابن ندیم، همانجا: تفسیر...). 
5. شرح كتاب ابرخس البثینی فی اصول الاعداد (بوزجانی، همان، 126). به نظر می‌رسد این همان كتابی باشد كه ابن ندیم هنگام برشمردن آثار بوزجانی با عنوان تفسیر كتاب ابرخس فی الجبر از آن یاد كرده است (همانجا؛ نیز قفطی، 288). ابن ندیم هنگام یادكردِ آثار «ابرخس زفنی» (چنین!) از ترجمه و اصلاح كتاب صناعة الجبر، معروف به الحدود ابرخس توسط بوزجانی، و نیز شرحی كه وی با آوردن دلیلها و برهانهای هندسی بر این كتاب نوشته، یاد كرده است. اما قفطی ذیل ابرخس به هیچ یك از این دو اثر اشاره نکـرده، و در عوض ذیل «ارسطیفس (آریستیپوس) زفنی» از شرح بوزجانی نام برده است (ابن ندیم، 269، 283؛ قفطی، 69-70). تاكنون هیچ نشانۀ دیگری از كتابی دربارۀ جبر از هیپارخوس به دست نیامده است. 
6. كتاب فی ما ینبغی ان یحفظ قبل كتاب ارثماطیقی، كه ارتباط آن با المدخل الی صناعة ارثماطیقی معلوم نیست. 
7- 8. الكامل و الزیج الواضح، هر كدام در 3 مقاله. ابن ندیم عناوین مقالات الكامل را چنین آورده است: 1. در چیزهایی كه شایسته است پیش از حركات ستارگان فرا گرفته شود؛ 2. در حركات ستارگان؛ 3. در چیزهایی كه بر حركات ستارگان عارض می‌گردد. وی سپس دربارۀ عناوین الزیج الواضح نیز تنها در عنوان بابها كلمه الاشیاء را جانشین الامور كرده است. از این روی، برخی (مثلا ًVI / 223 GAS,) احتمال داده‌اند كه این دو اثر یكی باشد. 
9. شرحی بر اصول هندسۀ اقلیدس كه تا هنگام نگارش الفهرست ناتمام بوده است (ابن ندیم، 266).

مآخذ

آستان قدس، فهرست؛ ابن اثیر، الكامل؛ ابن خلكان، وفیات؛ ابن ندیم، الفهرست، به كوشش گوستاو فلوگل، لایپزیگ، 1871-1872م؛ ابوحیان توحیدی، الامتاع و المؤانسة، به كوشش احمد امین و احمد زین، قاهره، 1939-1944م؛ همو، «رسالة الی ابی الوفاء المهندس البوزجانی»، رسائل، به كوشش ابراهیم كیلانی، دمشق، دارطلاس للدراسات و الترجمه و النشر؛ همو، الصداقه و الصدیق، به كوشش علی متولی صلاح، قاهره، 1972م؛ همو، مثالب الوزیرین، به كوشش ابراهیم كیلانی، دمشق، 1961م؛ ابونصر منصور بن عراق، «القسی الفلكیة»، رسائل، حیدرآباد دكن، 1367ق / 1948م؛ بوزجانی، محمد، «ترتیب عدد الوفق فی المربعات»، به كوشش ژاك سزیانو، «تاریخ علوم ...» (نک‍ : مل‍ ، سزیانو)؛ همو، «جواب ابی الوفاء... عما سأله الفقیه ابوعلی الحسن بن حارث الحبوبی عن ایجاد مساحة المثلث بدلاله الاضلاع دون معرفة الارتفاع»، به كوشش ا.س. كندی و مصطفی موالدی، «مجلۀ تاریخ ...» (نک‍ : ملـ، كندی و موالدی)؛ همو، «مایحتاج الیه الصانع من اعمال الهندسة»، چ تصویری، به كوشش ابوالقاسم قربانی، همراه بوزجانی نامه (نک‍ : هم‍ ، قربانی)؛ همو، همان (با عنوان «در اعمال هندسه»)، نسخۀ خطی كتابخانۀ ملی پاریس، شم‍ 169 فارسی؛ همو، «مایحتاج الیه الكتاب و العمال و غیرهم من علم الحساب»، تاریخ علم الحساب العربی (نک‍ : هم‍ ، سعیدان)؛ همو، نجارت، ترجمۀ فارسی كهنِ مایحتاج الیه الصانع ...، نسخۀ خطی كتابخانۀ مركزی دانشگاه تهران، شم‍ 2876؛ بیرونی، ابوریحان، افراد المقال فی امر الاظلال، حیدرآباد دكن، 1367ق / 1948م؛ همو، تحدید نهایات الاماكن لتصحیح مسافات المساكن، به كوشش پ. بولگاكوف، قاهره، 1962م؛ همو، القانون المسعودی، حیدرآباد دكن، 1374ق / 1955م؛ همو، مقالید علم الهیئه، به كوشش ماری ترز دبارنو، دمشق، 1985م؛ سعیدان، احمد سلیم، تاریخ علم الحساب العربی، ج 1، حساب الید، تحقیق لكتاب المنازل السبع لابی الوفاء البوزجانی، عمان، 1971م؛ صوفی، عبدالرحمان، عمل الاشكال المتساویة الاضلاع بفتحة واحدة، نسخۀ خطی كتابخانۀ آستان قدس؛ غیاث‌الدین جمشید كاشانی، الرسالة المحیطیة، نسخۀ خطی كتابخانۀ آستان قدس، شم‍ 5389؛ فخرالدین رازی، جامع العلوم، به كوشش علی آل داود، تهران، 1382ش؛ فهرس المخطوطات العلمیة المحفوظة بدارالكتب المصریة، قاهره، 1986م؛ قاضی‌زادۀ رومی، رسالة فی استخراج جیب الدرجة الواحدة علی التحقیق الحقیق استخرجه افضل المهندسین غیاث‌الدین القاسانی، نسخۀ خطی كتابخانۀ ملی ملك، شم‍ 3180؛ قرآن كریم؛ قربانی، ابوالقاسم، بوزجانی نامه، تهران، 1371ش؛ قفطی، علی، تاریخ الحكماء، اختصار زوزنی، به كوشش یولیوس لیپرت، لایپزیگ، 1902م؛ كرامتی، یونس، كارنامۀ ایرانیان، تهران، 1380ش؛ كوبنانی، ابواسحاق، خاتمۀكتابِ «در اعمال هندسه» (نک‍ : هم‍ ، بوزجانی)؛ نیز:

Ambrosiana; Berggren, J.L., Episodes in the Mathematics of Medieval Islam, New York etc.,1986; Bertrand,J., «Note sur la theorie de la lune d'Aboul - Wefa», Comptes rendus hebdomadaires des seances de l'Academie des Sciences, Paris, 1871, vol. LXXIII; id, «La theorie de la lune d'Aboul-Wefa», Journal des Savants, Paris, 1871; Bio, J.-B., «Sur un exposede la theorie de la lune, redige par un auteur arabe du X e siecle», Comptes rendus hebdomadaires des seances de l'Academie des Sciences, Paris, 1845; id, «Sur un traite arabe relatif H l'astronomie», Journal des Savants, Paris, 1843; Carra de Vaux, B., «L' Almagested'’Abu-l-Wefa», JA, 1892, vol.XIX; Chasles, M., «Expli- cation du texte d'Aboul-Wefa sur la troisieme inegalite de la lune», Comptes rendus hebdomadaires des seances de l'Academie des Sciences, Paris, 1873, vol. LXXVI; id, «Lettre a M. Sedillot sur la decouverte de la variation, lunaire par Aboul Wefa», ibid, 1862, vol. LIV; Debarnot, M.-Th., tr. and notes on Kitab Maqalid... (vide: PB, Biruni); Delambre, M., Histoire de l'astronomie du moyen age, Paris, 1819; GAS; Kennedy, E.S., «Al- Biruni...», Dictionary of Scientific Biography, ed. C.E. Gillispie, New York, 1970, vol. II; id and M. Mawaldi, «Abu al-Wafa and the Heron Theorems», Journal for the History of Arabic Science, 1979, vol. III; Libri, G., «Note», Comptes rendus hebdomadaires des seances de l'Academie des Sciences, Paris, 1838, vol. VI; Munk, S. «Nouvelle note concernant la part qu'ont eue les Arabes a la decouverte des inegalites du mouvement de la lune», ibid, 1843, vol. XVII; id, «Sur les decouvertes attribuees aux Arabes...», ibid, vol. XVI; Nau, F., «La Troisieme inegalite lunaire dans Aboulfaraj (Bar Hebreus)», Bulletin Astronomique, Paris, 1893, vol. X; Pingree, D., «Abu'l-Wafa Buzjani», Iranica, vol. I; Sarton, G., Introduction to the History of Science, Baltimore, 1927; Sedillot, L.A., «Decouverte de la variation par Aboul-Wefa , Astronome du X e siecle», JA, 1835, vol. XVI; id, «Note sur la decouverte de la variation par Aboul-Wefa, Astronome du 10 e siecle», Comptes rendus hebdomadaires des seances de l'Academie des Sciences, Paris, 1836, vol.II; id, «Reponse a la note inseree par M. Libri dans le Comptes rendus hebdomadaires des seances de l'Academie des Sciences du 23 avril 1838», ibid, 1838, vol. VI; id, «Reponse aux nouvells objections presentees sur la decouverte de la variation par Aboul-Wefa , Astronome du 10 e siecle», ibid, 1836, vol.II; id, «Sur un manuscrit arabe dans lequel se trouve signalee l'inegalite du mouvement de la lune connue des astronomes sous le nom de variation», ibid; Sesiano, J., «Le Traite d'Abu'l-Wafa sur les carres magiques», Zeitschrift fur Geschichte der arabisch- islamischen Wissenschaften, Frankfurt, 1998, vol. XII; Suter, H., «Das Buch dergeometrischen Konstruktionen des Abi'l Wefa», Abhandlungen zur Geschichte der Naturwissenschaften..., Erlangen, 1922, vol. IV; id, Die Mathematiker und Astronomen der Araber und ihre Werke, Leipzig, 1900; Tee, G.J., «Book Reviews», Journal for the History of Arabic Science, 1978, vol. II; Woepcke, F., «Recherches sur l'histoire des sciences mathematiques chez les Orientaux,d'apres des traites inedits arabes et persans, deuxi I me article: analyse et extrait d'un recueil de constructions geometriques par Aboul Wafa ...», JA, 1855, vol. V; id, «Recherches sur l'histoire des sciences mathematiques chez les Orientaux, d'apres des traites inedits arabes et persans, troisi I me article: sur une mesure de la circonference du cercle, due aux astronomes arabes, et fondee sur un calcul d'Aboul Wafa», ibid, 1860, vol. XV; Youschkevitch , A. P., «Abu 'l-Wafa al-Buzjani», Dictionary of Scientific Biography, ed. C.E. Gillispie, New York, 1970, vol.I; id, Geschichte der Mathematik im Mittelalter, Basel, 1963.

یونس كرامتی