بَنّا، احمدبن محمد (د ۱۱۱۷ق / ۱۷۰۵م)، فقيه شافعی، مُقري بزرگ مصر و صوفی سدۀ ۱۲ق. وي در زادگاه خويش دمياط، نشو و نما يافت و حافظ كل قرآن گرديد. در قاهره ملازمت سلطان بن احمد مَزّاحی، پيشواي قُرّاء مصر، و شاگردش نورالدين شَبرامَلَّسی را اختيار كرد و تحصيلات خويش را در فقه، حديث و قرائات پی گرفت (جبرتی، ۱ / ۲۲۶). از ديگر دانشمندان بزرگ آنجا مانند شهاب‌الدين قليوبی، شمس‌الدين بابلی، برهان‌الدين ميمونی، شمس‌الدين شَوبَري و نورالدين اُجهوري نيز سماع و روايت حديث داشته است (همانجا).
بنا پس از گزاردن حج، در مدينه اقامت گزيد و به تكميل تحصيلات و اخذ و سماع حديث، به‌ويژه نزد برهان‌الدين كورانی پرداخت (همانجا). اقبال فراوان طالبان علم قرائات به او در حجاز (نک : بنا، ۱ / ۶۴)، وي را بر آن داشت كه پس از بازگشت به دمياط در كنار تدريس علوم و فنون مختلف، به تأليف كتاب اتحاف همت گمارد (جبرتی، همانجا). اقامت وي در زادگاهش چند سال بيش نپاييد و پس از يك سفر حج، به يمن رهسپار شد و به حلقه مريدان خليفه نامور طريقت نقشبنديه، احمدبن عجيل پيوست. آن گاه از استاد اجازه يافت و به دستور وي به دمياط بازگشت و به ارشاد مريدان پرداخت (محبی، ۱ / ۳۴۶-۳۴۷؛ جبرتی، ۱ / ۲۲۹؛ اسماعيل، ۱ / ۴۴). در واپسين سال زندگی، بعد از سفر حج، در مدينه رحل اقامت افكند (جبرتی، همانجا).
احمد بنا از محدثان مشهور صوفيه و از پيشوايان طريقت نقشبنديه در مصر بود، اما شهرت او بيش از هر چيز مرهون نگارش كتابی دربارۀ قرائات ۱۴گانه با عنوان اتحاف فضلاء البشر بالقراءات الاربعة عشر يا منتهی الامانی والمسرّات فی علوم القراءات است. اين هر دو عنوان را مؤلف خود بر اين اثر نهاده است (بنا، ۱ / ۶۵). نام نخست، به اين نکـته اشاره دارد كه مؤلف خواسته است جزئيات و دقايق قرائات ۱۴گانه را با رعايت اختصار و بيانی درخور فهم به قاريان و مقريان ــ كه آنان را «فضلاء البشر» خوانده ــ پيشكش كند.
بنا در طراحی و تدوين اين كتاب، لطائف الاشارات قسطلانی در قرائات هفتگانه را اصل قرار داده (اسماعيل، ۱ / ۵۲)، محتواي النشر و ديگر آثار ابن جزري را با آن تلفيق كرده، و ۴ قرائت ديگر نيز برآن افزوده است (بنا، ۱ / ۶۳-۶۴)؛ او مباحث لغوي، صرفی، نحوي، تفسيري و فقهی مرتبط با قرائات را كه از استاد خويش شبراملسی آموخته بود، در آن جاي داده است (نک : همو، ۱ / ۶۴-۶۵). به همين سبب، اين كتاب را پاسخ‌گوي تمامی نيازهاي قاريان، مقريان و پژوهندگان دانسته‌اند (اسماعيل، ۱ / ۵۲-۵۳، ۵۷). در اين كتاب، برخی از فتاواي وي را به عنوان يك فقيه شافعی مذهب نيز می توان يافت (براي نمونه، نک : ۱ / ۶۹، ۳ / ۶۵۶-۶۵۷). نسخه هاي خطی بر جاي مانده (نک : GAL, S, II / 454, GAL, II / 429) و چاپهاي متعدد اين اثر، گواه رواج آن از روزگار مؤلف تاكنون است.
از ديگر آثار بنا، می توان به حاشيه بر شرح جلال‌الدين محلّی بر الوَرَقات جوينی اشاره كرد كه در ۱۳۰۳ق در قاهره به چاپ رسيده است (براي آشنايی با ديگر آثار وي، نک : بغدادي، ۱ / ۱۶۷- ۱۶۸؛ ازهريه، ۱ / ۸۴، ۵ / ۵۴۷، ۶ / ۴۰۰؛ الفهرس ...، 2 / 548-550، 651؛ حتى، شم ۱۰۰۳؛GAL، همانجا؛ GAL, S, I / 681, II / 454).
مآخذ
ازهريه، فهرست؛ اسماعيل، شعبان محمد، مقدمه بر اتحاف ... (نک : هم ، بنا)؛ بغدادي، هديه؛ بنا، احمد، اتحاف فضلاء البشر، به كوشش شعبان محمد اسماعيل، بيروت، ۱۴۰۷ق / ۱۹۸۷م؛ جبرتی، عبدالرحمان، عجائب اﻵثار، به كوشش حسن محمد جوهر و ديگران، قاهره، ۱۹۵۸م؛ الفهرس الشامل للتراث العربی الاسلامی المخطوط، علوم قرآنی، عمان، ۱۹۸۷م؛ محبی دمشقی، محمد امين، خلاصة الاثر، قاهره، ۱۲۸۴ق؛ نيز:
GAL; GAL, S; Hitti, Ph. K. et al., Descriptive Catalog of the Garrett Collection of Arabic Manuscripts, Princeton, 1938.
محمدعلی لسانی فشاركی