بلباس
مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی
شنبه 31 خرداد 1399
https://cgie.org.ir/fa/article/228912/بلباس
دوشنبه 11 فروردین 1404
چاپ شده
12
بِلْباس، نام کهن یکی از ایلات و نیز اتحادیه‌ای از ایلات کرد پراکنده در نواحی کردستان ایران و عراق.
برخی بلباسها را از طایفۀ بزرگ روژکی (بدلیسی، 467؛ عزاوی، 2 / 103-104؛ ایرانیکا)، و برخی دیگر آنها را با عشایر مُکری (عشایر کرد ساکن جنوب دریاچۀ اورمیه) از یک منشأ می‌دانند (سوآن، «سفر...»، 375-376؛ نیکیتین، 164-165). نیکیتین بلباسها و مکریها را با مردم طوایف ببه یا بابا (بابان از کردهای کرمانج، ساکن شهرزور و سلیمانیه: مردوخ کردستانی، 1 / 78؛ نیز نک : ه د، بابان) خویشاوند دانسته است (همانجا). بابانی در سیر الاکراد نسب فرمانروایان بلباس را به پاشایان بابان می‌رساند (ص 172)، درصورتی که مؤلف تاریخ مشاهیر کرد، بابانیها را منشعب از بلباس می‌داند (مردوخ روحانی، 3(2) / 459).
در سده‌های پیشین سازمان ایل بلباس از 12 طایفه تشکیل شده بود که بدلیسی از 10 طایفۀ آن به نامهای کله‌چیری، خربیلی، بالکی، خیارطی، کوری، بریشی، سُکری، کارسی، بیدوری و بلاکردی نام برده است (ص 474). بعدها ائتلافی میان ایل بلباس با چند گروه ایلی دیگر شکل گرفت. قدیم‌ترین سندی که به این ائتلاف اشاره می‌کند، تقریر الحدود اثر درویش پاشاست که عزاوی به نقل از آن می‌نویسد: ایلات و طوایف منگور، مامش، پیران، سن و رمک (یا رامک) با قبیلۀ بلباس اتحادیۀ ایلی بلباس را تشکیل دادند (2 / 111-112؛ نیز نک : ادمندز، 220؛ طبیبی، 462؛ نیکیتین، همانجا). منابع متأخر چند ایل و طایفۀ دیگر مانند کبائز ( ایرانیکا)، اجاق کاخِدِری (نیکیتین، همانجا؛ نک : طبیبی، همانجا، که آن را اجاق کاخِدِل آورده است) و کاک آقاعثمان (مشیرالدوله، 147) را نیز به اتحادیۀ بلباس اضافه کرده‌اند. مینورسکی اجاق کاخدری را در زمرۀ این اتحادیه آورده، اما سن و رامک را در ائتلاف بلباس به شمار نیاورده است (.(EI2اتحادیۀ بلباس حتی در دورۀ آغاز شکل‌گیری و هم‌بستگی میان ایلات تشکیل‌دهندۀ آن از نظام سیاسی منسجمی برخوردار نبوده است و طوایف آن همواره به جنگ با یکدیگر و غارت اموال هم مشغول بودند (پُرتر، II / 470؛ ایرانیکا). ظاهراً از دورۀ قاجار به این سو رشتۀ پیوند میان اعضای این اتحادیه رفته رفته به سستی می‌گراید؛ چنان‌که به گزارش فریزر که در نیمۀ سدۀ 13ق به کردستان سفر کرده بود، در 1250ق / 1834م برخی ایلات از اتحادیه جدا می‌شوند و تنها پیران، منگور و مامش باز می‌مانند (نک : ایرانیکا). امروزه دیگر اتحادیه‌ای به نام بلباس وجود ندارد و این 3 ایل نیز هر یک ایلی مستقل به شمار می‌روند.
بزرگ‌ْ ایل بلباس در استانهای سلیمانیه، اربیل عراق و در شمال غربی ایران پراکنده بودند (عزاوی، 2 / 101). در ایران بلباسها در مناطق کوهستانی دو سوی رودخانۀ لاوین (آبهای بخش علیای رود زاب)، ساوجبلاغ مکری (مهاباد کنونی)، جنوب دریاچۀ اورمیه، لاهیجان (پسوۀ امروزی، ده مرکزی دهستان لاهیجان شرقی بخش مرکزی شهرستان پیرانشهر) و اشنویه پراکنده‌اند. گروهی از طوایف سن و رامک و اجاق کاخدری نیز در سلیمانیه ورانیۀ عراق و در ترکیه ساکن هستند (مردوخ کردستانی، 1 / 81؛ ادمندز، 220-222؛ کیهان، 2 / 176؛ کریمی، 148؛ افشار، 295؛ عزاوی، 2 / 120-122؛ نیز نک : ه د، منگور، مامش، پیران).
آمار دقیقی از جمعیت ایل بلباس، پیش از ائتلاف و تشکیل اتحادیۀ بلباس در دست نیست. زین‌العابدین شیروانی در بستان السیاحه جمعیت آنها را در نیمۀ اول سدۀ 13ق، 20هزار خانوار آورده است (ص 165)، درحالی‌که فریزر در نیمۀ همان سده جمعیت بلباسها (شامل ایلات پیران، منگور و مامش) را روی هم کمتر از دو هزار خانوار تخمین زده است (نک : ایرانیکا). مشیرالدولۀ تبریزی جمعیت بلباسها را در اوایل سلطنت ناصرالدین شاه حدود 800‘2 خانوار آورده است (همانجا). بلباسها شافعی مذهبند (زین‌العابدین، همانجا؛ سوآن، «گزارش...»، 45) و از راه گله‌داری، پرورش اسب و گاو، و زراعت گندم، جو، توتون و برنج‌کاری روزگار می‌گذرانند (سرشماری...، 59-61؛ راسخ، 122).
بلباسها در میان ایلات و طوایف کرد به چپاول و غارت دام و اموال ایلات و طوایف دیگر و همسایگان خود شهرت داشته‌اند. ازاین‌رو، در تاریخ کردستان همواره از آنان به عنوان مردمانی خشن و خون‌ریز یاد کرده‌اند (سوآن، همانجا؛ پرتر، II / 469؛ زین‌العابدین، همانجا؛ نیکیتین، .(165 بلباسها با شورشهای مکرر خود همواره موجب نگرانی حاکمان وقت منطقه بوده‌اند (پرتر، II / 470؛ مردوخ کردستانی، 2 / 145). قدرت بلباسها به حدی بود که سلیمان قانونی (سل 926-974ق) سلطان عثمانی با تطمیع سران برخی از ایلات و طوایف کرد، از جمله بلباس، موفق به دست‌یابی به سرزمین بدلیس شد (بدلیسی، 470-471). رؤسای بلباس که ملقب به مَزین (بزرگ) بودند، اغلب به صورت موروثی بر طوایف بلباس حکومت می‌کردند (.(EI2 برخی از رؤسای مهم بلباس مانند شیخ امیر بلباسی، ابراهیم بیک، قاسم‌بیک، علاءالدوله آغای بلباسی و شاه حسین آقا مهردار که در سده‌های 10 و 11ق می‌زیستند، از بزرگان و امرای دولت صفوی به شمار می‌رفتند. ابراهیم‌بیک بلباسی سالها سرحددار و حاکم سیستان و بلوچستان نیز بوده است (بدلیسی، 264، 471-473). در دورۀ شاه عباس صفوی کردهای مکری را همواره برای فرونشاندن شورشهای بلباسها و جنگ با آنها آماده نگاه می‌داشتند (سوآن، «سفر»، .(375-376 در 1123ق / 1711م، زمان سلطنت شاه سلطان حسین صفوی (1105-1135ق / 1694-1723م)، حسن پاشا، وزیر عثمانی در حمایت از کردهای بابان با بلباسها جنگید و آنها را درهم شکست (عزاوی، 2 / 105-106) و در 1158ق / 1745م زمان نادرشاه افشار (1148-1160ق / 1735-1747م) بلباسها به اورمیه و توابع آن حمله کردند و سرانجام، در برابر قوای نادرشاه شکست خوردند (مفتون، 275؛ افشار، 83-84؛ محبوبی، 84). بلباسها با ایلات افشار و جوانشیر در اورمیه و مراغه سالها درگیر جنگ و ستیز بودند، و بارها توسط حاکمان وقت سرکوب شدند (افشار، 160، 164، جم ؛ محبوبی، 124-125، جم ). در زمان زندیه، بلباسها از اطاعت کریمخان که آذربایجان را تصرف کرده بود، سرتافتند و همین امر باعث شد که فتحعلی‌خان افشار ارشلو، حاکم اورمیه با سپاهی در حدود 5 هزار نفر به بلباسها بتازد. بلباسها در این جنگ شکست خوردند و 3 هزار تن از آنها اسیر شدند (ابوالحسن مستوفی، 218-219). یکی دیگر از وقایع مهم در تاریخ حیات اتحادیۀ بلباس شرکت 000‘1نفر از مردان آن به سرکردگی باپور آقا منگور در میهمانی احمدخان مقدم، حاکم مراغه در 1190ق / 1776م بود که به نیرنگ احمدخان تمامی افراد بلباس در آن میهمانی کشته شدند (افشار، 189-190؛ محبوبی، 103). از وقایع برجستۀ دیگر شرکت بلباسها به سرکردگی حمزه آقامنگور در شورش شیخ عبیدالله شمزینی، رئیس طریقت نقشبندیه در 1297ق / 1880م است. بلباسها در این شورش سالها با حکومت محلی آذربایجان جنگیدند و سرانجام، با کشته شدن حمزه آقا به دست امیرنظام گروسی در 1298ق به‌سختی شکست خوردند (افشار، 571-572؛ محبوبی، 132-133؛ برای اطلاع از دیگر درگیریهای بلباس، نک : مروارید، 774-776). در آغاز جنگ جهانی اول بلباسها به همراهی قوای عثمانی و شبه نظامیان کرد به غرب ایران حمله، و تبریز را به مدت یک ماه اشغال کردند. در 1915م با ورود سپاه روس به اورمیه، بلباسها به تپه‌های مجاور فرار کردند ( ایرانیکا).
ابوالحسن مستوفی، گلشن مراد، به کوشش غلامرضا طباطبایی مجد، تهران، 1369ش؛ افشار محمودلو، عبدالرشید، تاریخ افشار، به کوشش محمود رامیان و پرویز شهریار افشار، تبریز، 1345-1346ش؛ بابانی، عبدالقادر، سیر الاکراد، به کوشش محمد رئوف توکلی، تهران، 1346ش؛ بدلیسی، شرف‌خان، شرف‌نامه، به کوشش محمد عباسی، تهران، 1343ش؛ راسخ، شاپور، «جمعیت و گروههای نژادی ایران»، ایرانشهر، تهران، 1342ش / 1963م؛ زین‌العابدین شیروانی، بستان السیاحة، تهران، 1315ق؛ سرشماری اجتماعی ـ اقتصادی عشایر کوچنده (1377ش)، نتایج تفصیلی، کل کشور، مرکز آمار ایران، تهران، 1378ش؛ طبیبی، حشمت‌الله، مقدمه و حاشیه بر تحفۀ ناصری‌ِ میرزا شکرالله سنندجی، تهران، 1366ش؛ عزاوی، عباس، عشائر العراق، بغداد، 1366ق / 1947م؛ کریمی، بهمن، جغرافی مفصل تاریخی غرب ایران، تهران، 1316ش؛ کیهان، مسعود، جغرافیای مفصل ایران، تهران، 1311ش؛ محبوبی، جمشید، نگاهی به تاریخ و جغرافیای میاندوآب، تکاب و شاهین دژ، تهران، 1370ش؛ مردوخ روحانی، بابا، تاریخ مشاهیر کرد، به کوشش ماجد روحانی، تهران، 1371ش؛ مردوخ کردستانی، محمد، تاریخ، تهران، چاپخانۀ ارتش؛ مروارید، یونس، مراغه، تهران، 1372ش؛ مشیرالدوله، جعفر، رسالۀ تحقیقات سرحدیه، به کوشش محمد مشیری، تهران، 1348ش؛ مفتون دنبلی، عبدالرزاق، مآثر سلطانیه، به کوشش غلامحسین صدری افشار، تهران، 1351ش؛ نیز:
Edmonds., C.J., Kurds, Turks and Arabs, London, 1957; EI2; Iranica; Nikitine, B., Les Kurdes, Paris, 1956; Porter, R.K., Travels in Georgia, Persia, Armenia and Ancient Babylonia, London, 1822; Soane, E.B., Report on the Sulaimania and District of Kurdistan, Calcutta, 1918; id, To Mesopotamia and Kurdistan in Disguise, London, 1912.
معصومه ابراهیمی
کاربر گرامی برای ثبت نظر لطفا ثبت نام کنید.
کاربر جدید هستید؟ ثبت نام در تارنما
کلمه عبور خود را فراموش کرده اید؟ بازیابی رمز عبور
کد تایید به شماره همراه شما ارسال گردید
ارسال مجدد کد
زمان با قیمانده تا فعال شدن ارسال مجدد کد.:
قبلا در تارنما ثبت نام کرده اید؟ وارد شوید
فشردن دکمه ثبت نام به معنی پذیرفتن کلیه قوانین و مقررات تارنما می باشد
کد تایید را وارد نمایید