بکران

بَكْران، محمد بن نجیب، جغرافی‌دان و مؤلف جهان نامه. آگاهی ما دربارۀ وی بسیار اندك، و منحصر به استنباطی است كه از كتاب او به دست می‌آید. در این كتاب تنها یك تاریخ وجود دارد و آن 605ق / 1208م است (نک‍ : چ تصویری، 10). از متن جهان نامه چنین برمی‌آید كه وی آن را در 605ق، زمان فرمانروایی علاءالدین محمد بن تكش خوارزمشاه (596-617ق / 1200-1220م)، پرداخته، و به استناد این عبارت: «اگر به نظر رأفت و عنایت پادشاه خلدالله سلطانه ملحوظ گردد...»، ظاهراً كتاب خود را به او تقدیم كرده است (همان چ، 8؛ برشچفسكی، 11,10؛ استوری، II(1) / 123؛ بارتولد، I / 83). به احتمال زیاد محمد بن نجیب بكران در آن زمان در خراسان (ناحیه یا شهر طوس) می‌زیست، زیرا وی ضمن اشاره به منابع و مآخذ كتاب خود از نوشتۀ شرف الدین طوسی نام می‌برد كه او از روم به طوس بازگشت و در این شهر درگذشت (نک‍ : همان چ، 9؛ برشچفسكی، 10).
ظاهراً بكران به نیشابور و خوارزم سفر كرد و نقشۀ مدور زمین را كه بر پارچه (جامه)ای پرداخته بود، با خود به خوارزم برد، تا همانند دیگر دانشمندان نزد علاءالدین محمد خوارزمشاه به دریافت انعام و اكرام نایل گردد (همو، 16,11؛ بكران، همانجا). 
بجز جهان نامه، اثر شناخته شدۀ دیگر بكران خریطة (نقشه) مدور عالم است. برای تهیۀ نقشۀ جهان، مؤلف دایره‌های نصف‌النهار، مدارات و جدولهای نجومی ‌قدیم را الگوی كار خود قرار داد و كوشید تا خطایی صورت نپذیرد. در این نقشه، افزون بر خطوط جغرافیایی، مرزهای ممالك نیز مشخص گردیده كه در نقشه‌های اسلامی‌ متعلق به سده‌های نخستین بسیار نادر است (برشچفسكی، 17). كراچكوفسكی می‌نویسد كه نقشۀ محمد بن نجیب بكران مؤید سر زندگی سنت بطلمیوس است (IV / 69, 294). وی بر آن است كه نقشه كشی محمد بن نجیب بكران در كار حافظ ابرو، اثری مستقیم داشته است (IV / 517).
نخستین بار از كتاب جهان نامه در پژوهشهای شارل ریو نام برده شده كه به جای بكران، مؤلف را مكران نامیده است. وی می‌گوید كه جهان نامه یكی از مراجع نزهة القلوب حمدالله مستوفی، و جغرافیای حافظ ابرو بوده است (ص 418, 423). دو نسخۀ خطی از این كتاب موجود است: نسخۀ قدیم‌تر در مجموعه‌ای از رسایل خطی جای داشته است. این مجموعه در 1892م در بخارا پیدا شد. تاریخ كتابت این نسخه 28 رمضان 663ق / 14 ژوئیۀ 1265م، و كاتب آن مسعود بن محمد كرمانی بوده است (برشچفسكی، 7). نسخۀ خطی دیگر این كتاب 36 سال بعد توسط بلوشه در پاریس شناخته شد (همو، 6؛ بلوشه، شم‍ 2041؛ استوری، همانجا). 
بارتولد در اثر مشهور خود «تركستان در هجوم مغول» نوشته است كه ازكتاب جهان‌نامه آگاهیهای سودمندی دربارۀ جغرافیای ماوراءالنهر و تاریخ قراختاییان به دست می‌آید (I / 83).
مطالب كتاب شامل معلومات به دست آمده از تجربه‌های شخصی، اخبار و گفته‌های معاصران و مآخذ كتبی است (برشچفسكی، 11). آثار مورداستفادۀ مؤلف کامل، بجز آنهایی كه به گفتۀ خود بدانها اشاره نكرده، اینهاست: المسالك و الممالك ابن خردادبه، مسالك الممالك اصطخری، اشكال الاقالیم یا صور الاقالیم محمد بن بحر الرهنی (نسخۀ پاریس: بحر الدهنی) (نک‍ : همو، 16، حاشیۀ 38؛ اقتداری، 286؛ نیز نک‍ : حافظ ابرو، 1 / 50، كه محمد بن یحیى آورده است)، سفرنامۀ ناصرخسرو، كامل الصناعۀ علی بن عباس مجوسی، التفهیم ابوریحان بیرونی، و تواریخ خلفا (برشچفسكی، 12-16).
محمد بن نجیب بكران در ذكر منابع اثر خود از مسوده های شرف الدین طوسی نیز یاد می‌كند و می‌نویسد: «... بعد از آن در میان مسودات امام شرف‌الدین ماری طوسی رحمه‌الله كه از روم بازآمد، جزوی یافتم به خط او، طول و عرض شهرها به احتیاط و استقصاء تمام بر آنجا مثبت ... این نسخت از كتابخانه‌ای به دست آمد در شهر روم كه آن را قسطنطنیه خوانند و به حیله‌ها به دست آمد كه بدان ضنّت می‌كرده‌اند و به هر كسی نمی‌داده ... پس چون این جزو به دست آمد، عظیم مددی بود در این باب و غرض به حصول پیوست» (چ تصویری، 9، 10). در تاریخ الحكماء از شرف طوسی به‌عنوان دانشمندی ریاضی‌دان و حكیم یاد شده است كه به هنگام اقامت در حلب، ابوالفضل ابن یامین یهودی حلبی، اصول حكمت را نزد او فرا گرفت (قفطی، 426). 
جهان نامه 20 فصل دارد و شامل مطالبی در كیفیت ساختن جهان نامه، در كیفیت ربع معمور و آنچه بدان تعلق دارد، در بیان خطها و رنگها در شكل عالم، در بیان فایدۀ شكل عالم، در پدید كردن بعضی از مسافتها، در ذكر دریاها و كیفیت جزر و مد، در ذكر بحیره ها، جزیره ها و بحرها، بعضی جیحونها و رودها، كوهها كه در عالم است، در ذكر بیابانها، نام بعضی شهرها و اختلاف آن، بعضی از مواضع كه به خوشی معروف است، در نقل كردن بعضی مردمان از مواضع خویش، خاصیت بعضی از مواضع، بعضی از عجایب به هر موضعی، معادن جواهر، در آنكه از هر موضعی چه خیزد، در ذكر بعضی از مواضع عرب، و حكایتی چند پراكنده (چ تصویری، 110-113، چ تهران، 4-5). 
جهان نامه یادگار دورانی است كه نقطۀ اوج آراستگی نثر فارسی بود، ولی نثر این كتاب نثری برهنه، ساده، بی‌پیرایه و ناآراسته است (ریاحی، شش).

مآخذ

اقتداری، احمد، «نكته‌ای دربارۀ موطن مؤلف كتاب صور الاقالیم ...»، ارج نامۀ ایرج، به كوشش محسن باقرزاده، تهران، 1377ش، ج 2؛ بكران، محمد، جهان نامه، چ تصویری، به كوشش برشچفسكی، مسكو، 1960م؛ همان، به كوشش محمدامین ریاحی، تهران، 1342ش؛ حافظ ابرو، جغرافیا، به كوشش صادق سجادی، تهران، 1375ش؛ ریاحی، محمدامین، مقدمه و حاشیه بر جهان نامه (نک‍ : هم‍ ، بكران)؛ قفطی، علی، تاریخ الحكماء، به كوشش یولیوس لیپرت، لایپزیگ، 1903م؛ نیز:

Barthold, W.W., Sochineniya, Moscow, 1963; Blochet, E., Catalogue des manuscrits persans, Paris, 1934; Borshchevskiy, Yu. E., introd. Jahan-Name (vide: PB, Bakran); Krachkovskii, I. Yu., Izbrannye sochineniya, Moscow / Leningrad, 1957; Rieu, Ch., Catalogue of the Persian Manuscripts in the British Museum, London, 1879; Storey, C.A., Persian Literature, London, 1958.

عنایت‌الله رضا