بسوی
مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی
چهارشنبه 28 خرداد 1399
https://cgie.org.ir/fa/article/228783/بسوی
جمعه 24 اسفند 1403
بَسَوی، ابویوسف یعقوب بن سفیان بن جوان فارسی (د ۲۷۷ق / ۸۹۰ م)، محدث و مورخ ایرانی. او در شهر بسا یا پسا (فسا) كه از شهرهای مهم ولایت دارابگرد در فارس شمرده می‌شد، به دنیا آمد. نسبت نسوی وی ناشی از تصحیف است (نك : خطیب، ۹ / ۴۲۸؛ ابن شهر آشوب، ۱ / ۸؛ رودانی، ۳۷۴). تاریخ دقیق تولد بسوی معلوم نیست و درگذشت او را برخی در ۲۸۰ یا ۲۸۱ق هم آورده‌اند (نك : ابن حبان، ۹ / ۲۸۷). او به هنگام مرگ بیش از ۸۰ سال داشت (ذهبی، العبر، ۱ / ۳۹۹)، از این‌رو، تولد وی را می‌توان پس از ۱۹۰ق / ۸۰۶ م تخمین زد (نیز نك : همو، سیر... ، ۱۳ / ۱۸۰). بسوی در ۲۱۶ق رهسپار سفر حج شد و در شوال همان سال مسند حُمَیدی را استماع كرد (بسوی، ۱ / ۲۰۰). پس از آن، اشتیاق بسیار او برای درك محضر عالمان، وی را همواره از جایی به جای دیگر كشانید، تا آنجا كه به قول خود ۳۰ سال از عمر خویش را در سفر به اقطار شرق و غرب جهان اسلام سپری كرد (نك : مزی، ۳۲ / ۳۳۲؛ ذهبی، همان، ۱۳ / ۱۸۱-۱۸۲). از مجموعۀ اخبار كوتاهی كه بسوی راجع به سفرهای خود در فاصلۀ سالهای ۲۱۶-۲۴۲ق یادداشت كرده، می‌توان دریافت كه اشتیاق او به سفر مكه - با به جا آوردن دست كم ۱۶ بار حج - بیش از هر شهر دیگری بوده است. این سفرها به ترتیب در سالهای ۲۱۶-۲۱۹، ۲۲۲- ۲۲۵، ۲۳۰-۲۳۶ و ۲۴۱ق اتفاق افتاده است. او همچنین در سالهای ۲۱۷- ۲۲۶ق از مصر (بسوی، ۱ / ۲۰۱، ۲۰۴، ۲۱۳)، در سالهای ۲۱۷ و ۲۱۹ق و احتمالاً ۲۴۲ق از شام (دمشق و حمص) (همانجا)، در سالهای ۲۱۹ و ۲۴۱ از فلسطین (عسقلان) (همو، ۱ / ۲۰۴، ۲۱۲)، در ۲۳۶ق از بصره (همو، ۱ / ۲۱۱)، در ۲۳۹ق از سیرجان و در ۲۴۰ق از بلخ (همانجا) دیدن كرده است. افزون بر این، می‌دانیم كه بسوی سفرهایی نیز به مدینه (ابن نقطه، ۲ / ۳۱۴)، اسكندریه (همو، ۲ / ۳۱۵)، حلب (همانجا)، اَیله (ذهبی، میزان...، ۳ / ۶۴۸)، نیشابور (ابن نقطه، ۲ / ۳۱۶)، كوفه (همو، ۲ / ۳۱۵)، موصل (همانجا) و بلاد جزیره (سمعانی، الانساب، ۴ / ۳۸۴) داشته است. بسوی بر طبق سنت معمول آن زمان، رنج در نوردیدن سرزمینهای بسیاری را بر خود هموار نمود، تا محضر شیوخ طراز اول علم حدیث را در گوشه و كنار ممالك اسلامی درك كند و از این راه محفوظات روایی خویش را گسترش دهد و تا آنجا كه ممكن است بر اِسنادهای عالی‌تر دست یابد. از این روست كه منابع موجود به نقل از خود وی آورده‌اند كه از بیش از هزار كس كه همگی در شمار ثقاتند، حدیث نوشته است (نكـ: ابن ابی یعلی، ۱ / ۴۱۶؛ یاقوت، ۳ / ۸۹۲؛ مزی، ۳۲ / ۳۳۳؛ ذهبی، سیر، ۱۳ / ۱۸۱). بر گزینش بسوی از میان شیوخ، همین گواه بس كه پس از اسماع موطأ مالك از عبدالله بن مسلمة بن قَعنَب، به اشاره حمیدی استادش، از قرائت آن نزد مطرف بن عبدالله یساری چشم پوشیده است، زیرا روایت ابن قعنب دقیق‌تر و قابل اعتمادتر بود (بسوی، ۲ / ۱۷۷). از شیوخ بسوی فهرستی شامل ۴۰۲ تن ترتیب داده شده است (نكـ: عمری، ۱ / ۷۶-۱۱۲) كه با مقایسۀ اسامی شیوخ وی، مندرج در برخی مآخذ مهم دیگر، می‌توان دست كم ۷۰ تن دیگر را به این فهرست افزود(نك : ابن ابی حاتم، ۴(۲) / ۲۰۸؛ ابن نقطه، ۲ / ۳۱۴-۳۱۶؛ مزی، ۳۲ / ۳۲۵-۳۳۰؛ ذهبی، همان، ۱۳ / ۱۸۰). قابل توجه آنكه مزی پس از برشمردن اسامی ۲۴۶ تن از شیوخ او، از شمارش بقیه چشم می‌پوشد، چه، به گمان او آوردن همۀ آنها به درازا می‌كشد (۳۲ / ۳۳۰). به هر حال، فهرست شیوخ وی مجموعۀ بزرگی است كه دانشمندان و مصنفان بسیاری را در زمینه لغت، ادب، تاریخ، رجال و حدیث در بر می‌گیرد. از درس او نیز كسان بسیاری بهره برده، و وی را در زمرۀ استادان و مشایخ خویش جای داده‌اند؛ از آن جمله می‌توان ابراهیم بن محمد نیشابوری، معروف به ابن ابی طالب، اسحاق بن ابراهیم منجنیقی، ابوعیسی ترمذی، حسن بن سفیان بسوی، حسین بن محمد قَبّانی، عبدالرحمان بن ابی حاتم و عبدالرحمان بن یوسف ابن خراش مروزی (نك : همو، ۳۲ / ۳۳۰، ۳۳۱؛ ذهبی، همان، ۱۳ / ۱۸۱) را نام برد. ابن درستویه همچنین از شاگردان برجسته و راوی آثار بسوی به شمار می‌رود و از طریق اوست كه دو تألیف بازماندۀ وی به ما رسیده است. احادیث منقول از طریق بسوی نیز به طور گسترده در آثار محدثان خراسان، چون حاكم نیشابوری در مستدرك، ابوعوانه در المسند الصحیح و احمد بیهقی در السنن الكبری و شعب الایمان و جز آنها بازتاب یافته، و مضبوط گشته است. بسوی در طول زمان از بزرگداشت و تكریم علمای رجال برخوردار بوده است، تا آنجا كه می‌توان ادعای اجماع رجالیین بر توثیق او را بی‌گزاف دانست (نكـ: عمری، ۱ / ۱۴). براساس برخی منقولات مثلاً از حاكم نیشابوری (نكـ: ابن نقطه، ۲ / ۳۱۶؛ مزی، ۳۲ / ۳۳۱)، ابوزُرعۀ دمشقی (نك : همو، ۳۲ / ۳۳۲-۳۳۳: ذهبی، همان، ۱۳ / ۱۸۲) و ابن ابی حاتم به نقل از پدرش (نكـ: مزی، ۳۲ / ۳۳۳)، پایۀ وی بدان حد والا شمرده شده كه برخی خرده‌گیریها دربارۀ وی هیچ انگاشته شده، چنانكه قدح ابن عبدان شیرازی مبنی بر تشیع وطعن او نسبت به عثمان (نكـ: ذهبی، همان، ۱۳ / ۱۸۲-۱۸۳) را در مورد وی بی‌اثر ساخته است. محل درگذشت بسوی را برخی بصره و برخی همان فارس یا فسا دانسته‌اند (نك : مزی، ۳۲ / ۳۳۵؛ ابن نقطه، همانجا؛ ذهبی، همان، ۱۳ / ۱۸۳). مهم‌ترین اثر بسوی كتاب المعرفة و التاریخ است و تنها نسخۀ موجود آن، جلد دوم و سوم كتاب، به روایت ابن درستویه را در بر می‌گیرد. اكرم ضیاء عمری این كتاب را با مقدمه‌ای در شرح حال و آثار بسوی و توضیحات مربوط به خود كتاب در ۱۳۹۴ق / ۱۹۷۴م در بغداد منتشر كرده است و چنانكه از نام آن پیداست، از دو بخش تشكیل می‌شود: بخش نخست به موضوعات تاریخی اختصاص دارد و در بخش دوم به معرفه الرجال پرداخته شده است. موضوعات جلد اول این كتاب (نك : بسوی، ۳ / ۲۴۷-۳۵۲) به شیوۀ تواریخ عمومی، با بیان خلقت زمین و آدم شروع می‌شود، به بعثت انبیا می‌پردازد و به شرح مولد و مبعث پیامبر اسلام(ص) می‌رسد. پس از آن، وقایع صدر اسلام، یعنی سیرۀ نبوی و عصر خلفا دنبال می‌شود و سپس رویدادها تا اواسط سال ۱۳۵ق یاد می‌شود. بدین‌ترتیب، جلد دوم كتاب با پی‌گیری حوادث سال ۱۳۶ق آغاز می‌شود و تا حوادث سال ۲۴۲ ق ادامه می‌یابد. بسوی در تاریخ خود همچون دیگران، در بیان وقایع گذشته به تفصیل پرداخته، ولی دربارۀ آنچه در عصر وی روی داده، یا خود مشاهده كرده، به اجمال سخن گفته است. گزارشهای بسوی در این فترت، از حد یادآوری سفر به نقطه‌ای، یا راهی شدن به حج چندان فراتر نمی‌رود، و این می‌نمایاند كه به هر حال بسوی مرد حفظ و روایت بوده است، نه تجربه و معاینت؛ و گویا اشتغال به حدیث و كتابت و سماع آن، او را به گونه‌ای بار آورده بود كه به تاریخ و آنچه گذشته است، نزدیك‌تر بود، تا به آنچه در زمان خود او در جریان بوده است. بسوی در بخش دوم كتاب كه قسمت اعظم مجلد دوم و تمام مجلد سوم از چاپ حاضر را در برمی‌گیرد، احوال صحابه و تابعین را مد نظر قرار داده، و سپس به جرح و تعدیل رجال حدیث پرداخته است. او همچنین فصلهایی را به قضات بصره، فضایل مصر و شام، اخبار اهل كوفه و ذكر فضایل و ذمایم آن دیار اختصاص داده است. بسوی در پایان، فصلی نیز برای معرفی راویانی كه به كنیه شهرت دارند، گشوده است. بجز المعرفة و التاریخ، ۴ كتاب دیگر را در شمار آثار بسوی آورده‌اند: ۱. المشیخة، كه جزء دوم و سوم آن به روایت ابن درستویه بر جای مانده است. این دو جزء كه اولی ۲۹ برگ و دومی ۲۲ برگ را در بر دارد، در كتابخانۀ ظاهریه نگهداری می‌شود (نك : ظاهریه، ۳۷۴؛ سواس،۳۲۳) و به‌گفتۀ رودانی (ص۳۷۴)، محمد كتانی(ص۱۴۰-۱۴۱) و عبدالحی كتانی (۲ / ۶۲۵)، این كتاب در ۶ جزء نگاشته شده، و براساس شهرها ترتیب یافته است. هر چند بر پایۀ گزارش عمری (۱ / ۱۹)، این دو جزء موجود ترتیب معینی ندارد و مؤلف در آنها از هر شیخی از شیوخ خود یكی دو حدیث، با سند آن نقل كرده، و احوال شیوخ خویش را نیز بیان نداشته است (برای منتخب آن، نك : ظاهریه، همانجا). ۲. الزوال، كه آن را احمد بن ابراهیم بن شاذان، شاگرد بسوی از وی روایت نموده است (خطیب، ۹ / ۳۹۳). ۳. السنة و مجانبة اهل البدع، در باب عقاید اصحاب حدیث. ۴. البروالصلة، در اخلاق (سمعانی، التحبیر، ۲ / ۸۳؛ ذهبی، سیر، ۱۳ / ۱۸۳؛ عمری، ۱ / ۱۸). در پاره‌ای از منابع، همچنین از شخصی موسوم به بسوی صغیر، ابویوسف یعقوب بن سفیان بن زیاد، یاد شده كه از بسوی كبیر روایت كرده است (نك : سمعانی، الانساب، ۴ / ۳۸۵؛ ابن اثیر، ۲ / ۲۱۶).
ابن ابی حاتم، عبدالرحمان، الجرح و التعدیل، حیدرآباد دكن، ۱۳۷۳ق / ۱۹۵۳م؛ ابن ابی یعلی، محمد، طبقات الحنابلة، به كوشش محمد حامد فقی، قاهره، ۱۳۷۱ق / ۱۹۵۲م؛ ابن اثیر، علی، اللباب، قاهره، ۱۳۵۶ق؛ ابن حبان، محمد، الثقات، حیدرآباد دكن، ۱۴۰۳ق / ۱۹۸۳م؛ ابن شهر آشوب، محمد، المناقب، قم، انتشارات علامه؛ ابن نقطه، محمد، التقیید، حیدرآباد دكن، ۱۴۰۴ق / ۱۹۸۴م؛ بسوی، یعقوب، المعرفة و التاریخ، به كوشش اكرم ضیاء عمری، بغداد، ۱۳۹۴-۱۳۹۶ق / ۱۹۷۴-۱۹۷۶م؛ خطیب بغدادی، احمد، تاریخ بغداد، قاهره، ۱۳۴۹ق؛ ذهبی، محمد، سیر اعلام النبلاء، به كوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، ۱۴۰۴ق / ۱۹۸۴م؛ همو، العبر، به كوشش محمد سعید بن بسیونی، بیروت، ۱۴۰۵ق / ۱۹۸۵م؛ همو، میزان الاعتدال، به كوشش علی محمد بجاوی، قاهره، ۱۳۸۲ق / ۱۹۶۳م؛ رودانی، محمد، صله الخلف، به كوشش محمد حجی، بیروت، ۱۴۰۸ق / ۱۹۸۸م؛ سمعانی، عبدالكریم، الانساب، به كوشش عبدالله بارودی، بیروت، ۱۴۰۸ق / ۱۹۸۸م؛ همو، التحبیر، به كوشش منیره ناجی سالم، بغداد، ۱۳۹۵ق / ۱۹۷۵م؛ سواس، یاسین، فهرس مجامیع المدرسة العمریة فی دارالكتب الظاهریة بدمشق، كویت، ۱۴۰۸ق / ۱۹۸۷م؛ ظاهریه، خطی (حدیث)؛ عمری، اكرم ضیاء، مقدمه بر المعرفة و التاریخ (نكـ: هم، بسوی)؛ كتانی، عبدالحی، فهرس الفهارس و الاثبات، به كوشش احسان عباس، بیروت، ۱۴۰۲ق / ۱۹۸۲م؛ كتانی، محمد، الرسالة المستطرفة، استانبول، ۱۹۸۲م؛ مزی، یوسف، تهذیب الكمال فی اسماء الرجال، به كوشش بشار عواد معروف، بیروت، ۱۴۰۰ق / ۱۹۸۰م؛ یاقوت، بلدان.
عبدالامیر جابری زاده
کاربر گرامی برای ثبت نظر لطفا ثبت نام کنید.
چاپ شده
12
کاربر جدید هستید؟ ثبت نام در تارنما
کلمه عبور خود را فراموش کرده اید؟ بازیابی رمز عبور
کد تایید به شماره همراه شما ارسال گردید
ارسال مجدد کد
زمان با قیمانده تا فعال شدن ارسال مجدد کد.:
قبلا در تارنما ثبت نام کرده اید؟ وارد شوید
فشردن دکمه ثبت نام به معنی پذیرفتن کلیه قوانین و مقررات تارنما می باشد
کد تایید را وارد نمایید