اخضری

اَخْضَری، ابوزید عبدالرحمان بن سیدی محمدالصغیربن عامر (د 983ق/ 1575م)، منطق‌دان، ادیب و فقیه مالکی الجزایری. وی از خاندانی دانشمند و پرهیزگار بوده است و کشف قبر پیامبری به نام خالد ابن سنان عبسی (ه‍ م، نیز نک‍ : ابن ابی دینار، 22) را به وی نسبت داده‌اند (نک‍ : مخلوف، 285). برخی معاصران، ولادت وی را در 910 یا 918ق دانسته‌اند (نک‍ : نویهض، 90؛ کحاله، 5/ 187؛ بستانی)، اما از آنجا که در 941ق (سال نظم السلم)، 21 سال بیش نداشته (نک‍ : حاجی خلیفه، 2/ 998)، می‌توان چنین دریافت که وی در 920ق زاده شده است.
مقبرۀ اخضری در زاویۀ بن طیوس (بنثیوس امروزی) در جنوب غربی بِسْکَره هنوز زیارتگاه زائران است (بستانی؛ مخلوف، همانجا).
اخضری در علوم مختلف از جمله در منطق، معانی و بیان، فقه، نجوم و اخلاق تبحر داشته، و آثار بسیاری از خود بر جای گذاشته است. وی بیشتر این کتابها را، بنابر سنت مرسوم در تدوین کتابهای درسی، ابتدا به نظم و در بحر رجز سروده، و سپس خود به شرح آنها پرداخته است.

آثـار چاپی

1. السلم المنورق، رساله‌ای است منظوم که مشهورترین اثر اخضری است و بیش از 80 نسخۀ خطی از شرح آن تنها در کتابخانۀ ازهریه موجود است (ازهریه، 3/ 407-411). این رساله بیشتر به السلم المرونق شهرت یافته است، اما مؤلف خود آن را السلم المنورق خوانده (ص 263) و باجوری نیز در حاشیۀ خود بر السلم، همین را ترجیح داده است (ص 22).
گروهی این اثر را خلاصه‌ای از ایساغوجی اثیرالدین ابهری (د ح 663ق) پنداشته‌اند (GAL, S, I/ 841, 843, II/ 706; EI2)، درحالی‌که از بررسی و مقایسۀ این دو متن چنین برمی‌آید که این اثر نه تنها خلاصۀ ایساغوجی نیست، بلکه خود رساله‌ای مستقل و حاوی مباحثی افزون بر آن است؛ بدین قرار: تعریف منطق و بیان و قائده آن (ص 262-263)، اقسام علم [تصور و تصدیق] (ص 263)، نسبت الفاظ با معانی (ص 264)، رابطۀ کلی و جزئی و کل و جزء (ص 264)، شروط معرِّف (ص 265)، لواحق قیاس [استقراء و تمثیل] (ص 269)، شرائط صحت برهان (ص 270).
اخضری مباحث مهم و پیچیدۀ منطقی را در این منظومۀ کوتاه به گونه‌ای شیوا و استوار به نظم کشیده است و از همین روی، این اثر در محافل علمی بسیار مورد توجه واقع شده است، چنانکه مدتها از متون درسی دانشجویان در الازهر بوده، و مبتدیان ملزم به حفظ آن بوده‌اند (واندیک، 205؛ حفتاوی، 1/ 67).
السلم نخستین‌بار در 1241ق در بولاق منتشر شده، و از آن پس بارها در قاهره، فاس و لکهنو تجدید چاپ شده است. لوسیانی این اثر را به فرانسه ترجمه، و در الجزایر (1921م) منتشر کرده است (GAL, S, II/ 705-706). بر این اثر شرحهای بسیاری نوشته‌اند: اول‌بار مؤلف خود به شرح آن پرداخته که همراه با شرح احمد دمنهوری (د 1292ق) به نام ایضاح المبهم مما فی السلم (... من معانی السلم) (قس: سرکیس، 407) در قاهره (1308ق) به چاپ رسیده است. شرح دیگر آن از احمد ملوی (د 1181ق) است که به کوشش محمد محیی‌الدین عبدالحمید در قاهره (1976م) منتشر شده است. ابراهیم باجوری (د 1277ق) نیز با بررسی شروح و تقریرات مختلف السلم، حاشیۀ محققانه‌ای بر آن نوشته که در قاهره (1282ق) به چاپ رسیده است (GAL, S, II/ 705؛ الیس، I/ 78).
2. الجوهرالمکنون فی صدف الثلاثة الفنون، رسالۀ منظومی است در 291 بیت در معانی و بیان و بدیع که اقتباسی است از تلخیص المفتاح قزوینی (اخضری، «الجوهرالمکنون»، 718). وی این منظومه را در 950ق به درخواست یکی از شاگردانش، در بحر رجز، سروده است (نک‍ : همانجا؛ سریس، همانجا). این اثر نیز بسیار زود مورد توجه قرار گرفت و شروح متعددی بر آن نگاشته شد. نخستین شرح را مؤلف خود در 950ق/ 1543م نوشته است. احمد دمنهوری نیز شرحی به نام حلیة اللب المصون بشرح الجوهر المکنون بر آن نوشته که در قاهره (1285ق) به چاپ رسیده است (قس: بغدادی، هدیه، 1/ 547، که به خطا حلیه را از آن اخضری دانسته است). بغدادی (ایضاح، 1/ 384) شرح شیخ ابراهیم توزری تونسی (د 1303ق) را از بزرگ‌ترین شروح آن دانسته است (برای سایر شروح و چاپهای آن، نک‍ : GAL, S، همانجا).
3. الدرة البیضاء فی احسن الفنون والاشیاء، رساله‌ای منظوم در علم حساب و فرائض است که در 940ق/ 1533م نگاشته شده، و همراه با شرح مؤلف در قاهره (1310ق) به چاپ رسیده است.
4. رسالة فی الحساب، منظومه‌ای است در علم حساب که دانسته نیست آیا بخشی از همان الدرةالبیضاء است، یا رساله‌ای است مستقل. بروکلمان این دو را یکی دانسته است (همانجا).
5. مختصر فی العبادات، رساله‌ای عملیه است براساس مذهب مالکی که بارها ازجمله در 1324ق در الجزایر چاپ شده است.
6. نظم السراج فی علم الفلک، رساله‌ای است منظوم در علم نجوم که در 939ق/ 1532م تألیف گردیده، و همراه با شرح و نشریسی به نام مفیدالمحتاج در قاهره (1314ش) منتشر شده است (EI2; GAL, S, II/ 706).

آثـار خطی

1. زهرالمطالب فی هیئةالافلاک و الکواکب (نک‍ : حجی، 456)؛ 2. اسماءالله الحسنى (نک‍ : GAL, S، همانجا؛ کاتالوگوس، شم‍ (3)770)؛ 3. شروط الصلاة، نامی است که بروکلمان بر اثری از اخضری که در باب طهارت و صلات نگاشته، نهاده است (GAL, S، همانجا؛ آومر، 39)؛ 4. مقدمة فی الفقه (علوش، 1/ 320؛ مخلوف، 285)؛ 5. منظومه‌ای در باب فطرت الٰهی روح انسان که در 944ق/ 1537م سروده شده است (GAL, S، همانجا؛ کاتالوگوس، شم‍ (2)770)؛ 6. مواصل الطلاب الی قواعد الاعراب (GAL, S، همانجا).

آثـار یافت نشده

1. التحذیر من البدع؛ 2. المنظومة القدسیة فی طریق السنة (نک‍ : حفتاوی، 1/ 67).

مآخذ

ابن ابی دینار، محمد، المؤنس، به کوشش محمد شمام، تونس، 1387ق؛ اخضری، عبدالرحمان، «الجوهرالمکنون»، «السلم المنورق»، مجموع مهمات المتون، به کوشش احمد سعدعلی، قاهره، 1369ق؛ ازهریه، فهرست؛ باجوری ابراهیم، حاشیة علی متن السلم، قاهره، مطبعة حجازی، بستانی؛ بغدادی، ایضاح؛ همو، هدیه؛ حاجی خلیفه، کشف؛ حجی، محمد، فهرس الخزانة العلمیة الصبیحیة بسلا، کویت، 1406ق/ 1985م؛ حفناوی، محمد، تعریف الخلف برجال السلف، تونس، 1402ق/ 1982م؛ سرکیس، یوسف الیان، معجم المطبوعات، قاهره، 1928م؛ علوش، ی. س. و عبدالله رجراجی، فهرست المخطوطات العربیة المحفوظة فی الخزانة العامة برباط الفتح، پاریس، 1954م؛ کحاله، عمررضا، معجم المؤلفین، بیروت، دار احیاءالتراث العربی؛ مخلوف، محمد، شجرة النور الزکیه، بیروت، 1305ق؛ نویهض، عادل، معجم اعلام الجزائر، بیروت، 1971م؛ واندیک، ادوارد، اکتفاء القنوع بما هو مطبوع، قاهره، 1896م؛ نیز؛

Aumer, Joseph, Die arabischen Handschriften der K. hof-und Staatsbibliothek in Muenchen, Wiesbaden, 1970; Catalogus codicum manuscriptorum orientalium..., London 1852; EI2; Ellis, A. G., Catalogue of Arabic Biooks in the British Museum, London, 1967; GAL, S.
فاطمه رحمتی