برزنجی
مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی
سه شنبه 20 خرداد 1399
https://cgie.org.ir/fa/article/228555/برزنجی
جمعه 24 اسفند 1403
چاپ شده
11
بَرْزَنْجی، محمد بن عبدالرسول بن عبدالسید (1040-1103ق/1630-1629م)، مفسر و فقیه صوفی مشرب شافعی. نسب وی به امام حسن مجتبی(ع) میرسد (ﻧﻜ: مرادی، 3/65). وی در روستای برزنج در شهر زور، در غرب ایران، متولد شد. در موطن خود نزد پدرش قرآن و برخی علوم و معارف را فراگرفت و از کسانی مانند محمد شریف کورانی و ابراهیم بن حسن کورانی و احمد قشاشی علوم رسمی و معارف طریقت را آموخت (همانجا).برزنجی برای فراگیری دانش به همدان، عراق، قسطنطنیه، شام، مصر و یمن سفرها کرد و از بسیاری دانشمندان بهرهها برد. در ماردین، حلب و دمشق زا کسانی چون احمد سلاحی، ابوالوفا عرضی، محمد کواکبی، عبدالباقی حنبلی و عبدالقادر صفوری علم آموخت. او همچنین دربغداد از شیخ مُدلِج، و در مصر از محمد جابلی، علی شیر اَملِسی، محمد عنانی و بخری دیگر علم و دانش فراگرفت. سرانجام به حجاز رفت و نزد علمای حرمین همچون اسحاق بن جعمان زبیدی، علی ربیعی، علی عقیبی تغری و عبدالملک سجلمانی بهرهها برد (همانجا). وی در مدینه ملازم ابراهیم کورانی و احمد قشاشی شد و از بزرگان و علمای آن شهر گردید و به تدریس پرداخت (فاسی، 2/354؛ تعلیقات...، 192-193). اگرچه نام شاگردان وی را نمیدانیم، ولی ابوالحسن محمد بن عبدالهادی تَتَوی سِندی (د 1139ق/1824م و عبدالقادر فاسی ازجمله راویان برزنجی به شمارند (ﻧﻜ: کتانی، 1/148، 2/767).از سرزمینهای دوردست برای حلوفصل مسائل عقلی و نقلی مذاهب اربعه به نزد برزنجی میرفتند و او به سهولت و نیکوترین بیان آنها را جواب میداده است (مرادی، 3/65-66؛ تعلیقات، 193-194). گویا به مدت 7سال از جانب سلطان ابراهیم خان از امرای مکه به وی منصب قضا پیشنهاد میشد، اما وی به سبب زهد آن را رد میکرد (همان، 193) و فقط به تدریس و تألیف پرداخت. سرانجام در مدینه وفات یافت و در بقیع در مقبرۀ برزنجیها مدفون گشت (مرادی، همانجا). فرزندان و اولاد او نیز عالمان و فاضلان و مفتیان شافعی در مدینه گردیدند.
از برزنجی تألیفات پرشماری بر جای مانده است که آنها را بالغ بر 90 اثر دانستهاند (مرادی، 3/65؛ تعلیقات، 194). تنها اثر چاپ شدۀ وی الاشاعة لاشرط الساعة دربارۀ نشانهها آخرالزمان و بر پایی قیامت است و شامل نشانههای ظهور مهدی موعود(ع) نیز هست و بالمآل از دیدگاه احادیث و روایات عامه به مسألۀ مهدویت میپردازد.خود برزنجی در سبب تألیف کتاب گوید که چون سیوطی در خطبۀ شرحالصدور مطالب مربوط به برزخ را ذکر کرده، و کتابی نیز دربارۀ بعث مردگان و آخرت به نام البدور السافرة تألیف کرده بود، خواست که کتابی بنگارد تا «برزخی» بین دو کتاب وی و یا مقدمهای بر آن دو کتاب باشد (برزنجی، 2). کتاب به 3 باب عمده تقسیم میشود: در باب اول به ظهور و اتمام نشانههای بعید که از رحلت رسول اکرم(ص) شروع میشود، توجه کرده، و بهطور فشرده و فهرستوار به وقایع مهم تاریخ اسلام پرداخته است: همچون خلافت عمر و عثمان و واقعۀ جمل، صفین و نهروان و نبرد امام حسن(ع)، واقعۀ عاشورا، فتنههای زمان بنی مروان و فاطمیان، ظهور معتزله و قرمطیان و نیز فتح بیت المقدس توسط صلاحالدین ایوبی؛ در باب دوم به ظهور و گسترش فساد اجتماعی و اخلاقی در جامعۀ اسلامی میپردازد و در خاتمه برخی احادیث متناسب با موضوع را ذکر میکند؛ و در باب سوم به نشانههای بزرگ و نزدیک به برپایی قیامت که درپی هم خواهد آمد، میپردازد و بر آن است که این ترتیب را هیچکس مانند وی نیاورده است.برزنجی ظهور مهدی(ع) را از نخستین نشانههای نزدیکی قیامت یاد میکند و در بخشی جداگانه به ذکر نام و نسب و اشاره به برخی روایات مربوط به مهدی(ع) از عامه میپردازد و مدینۀ فاضلۀ در عصر ظهور آن حضرت را ذیل روایت «یملأ الارض قسطاً و عدلاً کما و ملئت ظلماً و جوراً» ترسیم میکند (ص 89-90). هنگام ذکر نام و نسب حضرت، وی را طبق روایات معتبر از اولاد فاطمه(ع) و از اخلاف یکی از حسنین(ع) میداند (ص 88).وی به مناسبت برخی دیدگاههای رایج میان حنفیان و معتزلیان عصر خود را نیز به نقد گرفته است (ص 46، 170-172).برزنجی الاشاعه را در مدینه در 1076ق به پایان برده است (ﻧﻜ: ص 190). این کتاب در قاهره (1325ق) به کوشش محمد بدرالدین نعسانی و بار دیگر در 1393ق در همانجا و نیز دمشق (1989م) انتشار یافته است.دیگر آثار وی که نسخههای خطی آن موجود است، اینهاست: الاسعاد و الاسعاف ممن حضر فتح بلغراد یا القصیدة اللامیة البلغرادیة، که نسخهای از آن در دارالکتب مصر یافت میشود (ﻧﻜ: GAL,S, II/529-530)؛ الاسفار عن اصل الاستخارة، که نسخهای از آن در کتابخانۀ ملی ایران موجود است (ملی، 10/631)؛ الهام الصواب لاولی الالباب، انهار السلسبیل لریاض انوار التنزیل، بغیة الطالب لایمان ابی طالب و التأیید و العون للقائلین بایمان فرعون، که نسخههایی از آنها در برلین و قاهره و دمشق و پتنه موجود است (ﻧﻜ: ظاهریه، تصوف، 1/223؛ GAL, II/511؛ آلوارت، ﺷﻤ 2451, 3399؛ سداد العلم و سداد الدین فی اثبات النجاة و الدرجات للوالدین (ظاهریه، تصوف، 2/32)؛ السنا و السنوت فیما یتعلق بالقنوت (همان، حدیث، 234؛ فهرس...، 6/130)؛ شرح الخارق و جرح المارق (جبوری، 2/433)؛ العقاب الهاوی علی الثعلب العاوی، که ظاهراً تا 1092ق آن را به اتمام رسانیده است و نسخههایی از آن در مجموعۀ گارت و کتابخانۀ بریل لیدن موجود است( حتی، ﺷﻤ 1526؛ GAL,S, II/530)، قدح الزند و قدح الرمدفی رد جهالات اهل سرهند و الناشرة الناجرة للفرقة القاجرة، که در رد ادعاهای شیخ احمد سرهندی است (ﻧﻜ: آصفیه، 2/350-351، 363-364)؛ مرقاة الصعود الى فهم اوائل العقود، در تفسیر اول سورۀ مائده (کوپریلی، 1/112). کتابی به نام نواقص الروافض (للروافض) از محمد بن عبدالرسول برزنجی (د 1123ق) نیز یاد شده است که احتمالاً مراد همین برزنجی (د 1103ق) است (ﻧﻜ: مرادی، 3/65) و نسخههایی از آن در پاریس (دوسلان، ﺷﻤ 1459) و برلین (آلوارت، ﺷﻤ2137) و نیز نسخهای در قم موجود است (ﻧﻜ: مرعشی، 19/331-332؛ برای آثار منسوب، ﻧﻜ: حسن، 1/325-326؛ نیز شورا، 4/130-131؛ برای نسخۀ یک اجازه و یک یادداشت، ﻧﻜ: فهرست...، 1/118؛ لُث، 272).
آصفیه خطی؛ برزنجی، محمد، الاشاعة لاشرط الساعة، قاهره، 1393ق؛ تعلیقات بر الاشاعة... (ﻧﻜ: ﻫﻤ، برزنجی)، جبوری، عبدالله، فهرس المخطوطات العربیة فی مکتبة الاوقاف العامة فی بغداد، بغداد، 1974م؛ حسن، کسروی، تعلیقات بر دیوان الاسلام ابن غزی، بیروت، 1411ق/1990م؛ شورا، خطی؛ ظاهریه، خطی؛ فاسی، محمد، الفکر السامی فی تاریخ الفقه الاسلامی، به کوشش عبدالعزیز قاری، مدینه، 1397ق/1977م؛ فهرست المخطوطات دارالکتب المصریة، قاهره، 1375ق/ 1956م؛ فهرس مخطوطات جامعةالملک سعود، ریاض، 1404ق/1984م؛ کتانی، عبدالحی، فهرس الفهارس و الاثبات، به کوشش احسان عباس، بیروت، 1402ق/ 1982م؛ کوپریلی، خطی؛ مرادی، محمد، سلک الدرر، بیروت، 1408ق/1988م؛ مرعشی، خطی؛ ملی، خطی؛ نیز:
Ahlwardt; De Slane; GAL; GAL, S, Hitti, Ph.K. et al., Descriptive Catalog of the Garrett Collection of Arabic Manuscripts, Princeton, 1938; Loth, O., A Catalogue of the Arabic Manuscripts in the Library of the India office, Osnabrück, 1975.سیمین محقق
کاربر گرامی برای ثبت نظر لطفا ثبت نام کنید.
کاربر جدید هستید؟ ثبت نام در تارنما
کلمه عبور خود را فراموش کرده اید؟ بازیابی رمز عبور
کد تایید به شماره همراه شما ارسال گردید
ارسال مجدد کد
زمان با قیمانده تا فعال شدن ارسال مجدد کد.:
قبلا در تارنما ثبت نام کرده اید؟ وارد شوید
فشردن دکمه ثبت نام به معنی پذیرفتن کلیه قوانین و مقررات تارنما می باشد
کد تایید را وارد نمایید