بذ

بَذّ، منطقه‌ای در شمال کوه هشتاد سر در آذربایجان شرقی (شمال شهرستان اهر و جنوب غربی کلیبر). بذر در آغاز مرکز جاودانیان و سپس جایگاه خرم‌دینان بود (‌ﻧﻜ : ﻫ د، بابک خرم‌دین). ابن‌خردادبه بذ را رستاقی در آذربایجان نوشته، و شهربذ را «مدینۀ بابک» نامیده است (ص 119-121؛ نیز‌ ﻧﻜ : ابن‌فقیه، 286؛ بارتولد، VII/ 211) و طبری بذر را قریه و شهری در حدود اردبیل نوشته است (9/ 11). مطهر بن طاهر مقدسی آن را شهری با دیوارهای استوار خوانده است (5/ 117). ابن‌ندیم از آنجا به عنوان سرزمینی کوهستانی یاد کرده است (ص 406-407). یاقوت آن را کوره‌ای میان آذربایجان و اران نوشته است (1/ 529). مسعودی بذ را به ضیغۀ تثنیه، بذین نامیده که در کنار رود ارس واقع بوده است. وی در جایی بذین را ناحیه و کوهی در آذربایجان دانسته (مروج...، 2/ 75، التنبیه...، 353)، و در جای دیگر آن را در آذربایجان و اران نوشته است (مروج...، 7/ 62-63). ابن عبدالمنعم نیز کوه بذین را در اران دانسته است (ص 216).
عنوان بذین موجب بروز این اندیشه شد که گویا دو بذ، یکی در جنوب و دیگری در شمال رود ارس وجود داشته است.برخی از محققان بذین را در آذربایجان، اران و بیلقان پنداشته‌اند، حال آنکه به نوشتۀ بنیاداف بیشتر محققان، بذ را جایی در سرزمین اردبیل دانسته‌اند (ص 240-241). یعقوبی می‌نویسد که ابوجعفر (منصور خلیفۀ عباسی)، یزبدبن حاتم مهلبی را والی آذربایجان قرار داد و یزید، یمنیها را از بصره به آنجا گسیل داشت و رودابن ﻣﺜﻨﻰ ازدی را در تبریز تا بذ فرود آورد (2/ 371). اما از نوشتۀ دینوری به سهولت می‌توان دریافت که بذ در جنوب رود ارس واقع بوده است. وی می‌نویسد که بابک در بذ به مقابلۀ افشین شتافت، ولی چون دید لشکریان افشین او را از هر سو احاطه کرده، و راهها را بر او بسته‌اند، از رود ارس گذشت و به جانب ارمنستان رفت (ص 403-404). مینورسکی بذین را ناحیه‌ای در آذربایجان نامیده که در جنوب رود ارس نهاده شده است. وی ارس را رودی دانسته که از میان بذین در آذربایجان و کوه ابوﻣﻮﺳﻰ در خاک ران می‌گذرد (ص 303).
سعید نفیسی نه تنها ناحیه، بلکه شهر و کوهستان بذ یا بذین را در مشرق دشت مغان نزدیک ناحیۀ طالش کنونی و در مجاورت کرانۀ غربی دریای مازندران وشته است (ص 36). این شهر در 21 فرسنگی اردبیل بر بلندی کوهی واقع بود که بقایای دژ بذ یا قلعۀ جمهور (به احتمال مأخوذ ا زکوههای جمهور) در آنجا قرار داشته است (یوسفی، 131). کسروی محل شهر بذ را در جنوب رود ارس در قراچه داغ کنونی و شمال شهر اهر، اندکی مایل به شرق دانسته است (ص 149). این نظر بعدها مورد تأیید باستان‌شناسان قرار گرفت و معلوم شد که قلعۀ جمهور در 50 کیلومتری شمال شهرستان اهر و در ارتفاعات غربی شاخه‌ای از رود بزرگ قره‌سو در 3 کیلومتری جنوب غربی کلیبر واقع است (کامبخش فرد، 4-18). بنای قلعۀ جمهور یا دژ بذ شامل قلعه و قصر، بر فراز قله‌ای به ارتفاع بیش از 300‘2 تا 600‘2 متر است که اطراف آن را دره‌هایی به عمق 400 تا 600 متر فرا گرفته است. تنها از یک راه تنگ و دشوار می‌توان به این قلعه راه یافت (ترابی، 2/ 466).

مآخذ

ابن‌خردادبه، عبیدالله، المسالک و الممالک، به کوشش دخویه، لیدن، 1306ق/ 1889م؛ ابن عبدالمنعم حمیری، محمد، الروض المعطر، به کوشش احسان عباس، بیروت، 1980م؛ ابن فقیه، احمد، مختصر کتاب البلدان، به کوشش دخویه، لیدن، 1302ق؛ ابن‌نیم، الفهرست؛ ترابی طباطبایی، جمال، آثار باستانی آذربایجان، تهران، 1355ش؛ دینوری، احمد، الخبار الطوال، به کوشش عبدالمنعم عامر و جمال‌الدین شیال، قاهره، 1960م؛ طبری، تاریخ؛ کامبخش فرد، سیف الله، «قلعۀ جمهور یا دژ بذ جایگاه بابک خرم دین»، بررسهای تاریخی، تهران، 1345ش؛ ﺷﻤ 4؛ کسروی، احمد، شهریاران گمنام، تهران، 1335ش؛ مسعودی، علی، التنبیه و الاشراف، به کوشش دخویه، لیدن، 1893م؛ همو، مروج‌الذهب، به کوشش باربیه دومنار و پاوه دو کورتی، پاریس، ج2، 1914م، ج7، 1873م؛ مقدسی، مط، البدء والتاریخ، به کوشش کلمان هوار، پاریس، 1916م؛ مینورسکی، و.، تاریخ شروان و دربند، ترجمۀ محسن خادم، تهران، 1375ش؛ نفیسی، سعید، بابک خرم دین، تهران، 1333ش؛ یاقوت، بلدان؛ یعقوبی، احمد، تاریخ، بیروت، 1379ق/ 1960م؛ یوسفی، غلامحسین، یادداشتهایی در زمینۀ فرهنگ و تاریخ، تهران، 1371ش؛ نیز:

Barthold, W. W., Sochineniya, Moscow, 1971; Buniyatov, Z., Azerbaĭdzhan v VII-IX vv., Baku, 1965.
عنایت‌الله رضا