جَزَری، بدیع‌الزمان ابوالعز اسماعیل بن رزاز، مهندس معروف سده‌های ۶-۷ق / ۱۲-۱۳م. او را بدیع‌الزمان ابوالعز بن اسماعیل‌نیز خوانده‌اند(حسن، ۳۵؛ نیزنک : حاجی خلیفه، ۴ / ۱۳۹۵). از شرح حال وی جز مطالب اندکی که خود در ابتدای کتابش الجامع آورده است، اطلاعی در دست نیست. او می‌گوید که هنگام تألیفِ این کتاب در خدمت ملک صالح ناصرالدین ابی‌الفتح محمود بن محمدبن قرا ارسلان (حک ۵۹۷-۶۱۹ق / ۱۲۰۱-۱۲۲۲م)، از آل ارتق (ه م)، حاکم دیار بکر، و ۲۵ سال پیش از آن هم در خدمت پدر و برادر او بوده است (ص۴-۵؛ نیز نک : «زندگی‌نامه[۱] ... »، XV / ۲۵۳ ؛ هیل، ۳). بر اساس نسخه‌ای از کتاب که در کتابخانۀ آکسفرد محفوظ است، جزری تألیف آن را در جمادی‌الآخر ۶۰۲ / ژانویۀ ۱۲۰۶ به پایان برده است و در نسخۀ دیگری از این کتاب در موزۀ توپکایی سرایی ترکیه، که در شعبان همان سال استنساخ شده، و از این‌رو، کهن‌ترین نسخۀ موجود به‌شمار می‌رود. کاتب عبارت «رحمه‌الله» را در برابر نام جزری آورده است. از این‌رو، می‌توان گفت که به احتمال بسیار جزری در فاصلۀ ماههای جمادی‌الآخر تا شعبان ۶۰۲ / ژانویه تا مارس ۱۲۰۶ درگذشته است (حسن، ۳۵-۳۶).
اثر معروف جزری
تنها اثر شناخته‌شدۀ جزری الجامع بین العلم و العمل فی صناعة الحیل است که موضوع آن علم الحیل (= مهندسی مکانیک) است. نام این کتاب به صورت کتاب الآلات الروحانیة (حاجی خلیفه، همانجا) و کتاب فی معرفة الحیل الهندسیة (GAL, S, I / ۹۰۳) نیز آمده است. شهرت و اهمیت الجامع را از شمار نسخه‌های برجای مانده از آن می‌توان دریافت (برای سیاهۀ نسخه‌های موجود این اثر، نک : حسن، ۳۹-۴۵).
جزری در مقدمۀ کتاب اشاره می‌کند که پیش از نگارش آن، آثار پیشینیان را مطالعه کرده است (ص ۳). او در این اثر از کسانی چون ارشمیدس (ص ۹، ۱۱؛ قس: «زندگی‌نامه»، همانجا)، آپولونیوس پرگایی (ه م) که نام او را ابلینوس نجار هندی آورده (ص ۴۲۲؛ نیز نک : «زندگی‌نامه»، همانجا)، و بنی‌موسیٰ (ص ۳۹۳) نام می‌برد. بیشتر دستگاههای جزری در واقع مکمل دستگاههایی است که پیشینیان او اعم از یونانیان و مسلمانان ساخته‌اند. البته به نظر می‌رسد که چیزهایی هم از هند و خاور دور به دست او رسیده بوده است («زندگی‌نامه»، همانجا).
ساعت آبی (جزری، الجامع ... ، ۵۰۹)متن کتاب ساده و قابل فهم نوشته شده، و شامل ۱۷۴ تصویر است که ۵۰ تای آنها شکل کامل دستگاهها ست و بقیه برای مشخص کردن اجزاء مختلف دستگاهها رسم شده‌اند. در این تصاویر برای نشان دادن بخشهای مختلف از حروف عربی برای علامت‌گذاری استفاده شده است (نک : سراسر کتاب). اگر چه تصاویر به صورت پرسپکتیو ناقص رسم شده‌اند، اما برای فهم مطالب کتاب بسیار مهم هستند («زندگی‌نامه»، همانجا). وجود این تصاویر در بسیاری از نسخه‌های موجود کتاب جزری و رنگی بودن آنها، این اثر را از نظر زیبایی‌شناختی و مطالعات تاریخ هنر نیز ارزشمند کرده است (حسن، ۵۴؛ نیز نک : کوماراسوامی[۲]، سراسر مقاله).
الجامع به ۶ «نوع» و ۵۰ «شکل» تقسیم می‌شود: ۱. ساعتهای آبی و ساعتهای شمعی (۱۰ شکل)، ۲. وسایل سرگرم‌کننده و ظرفهای مجالس شراب (۱۰ شکل)، ۳. وسایلی برای دست و رو شستن و وضو ساختن و خون‌گیری (۱۰ شکل)، ۴. فواره‌ها و آلات موسیقی (نیهای) دائمی (۱۰ شکل)، ۵. ماشینهایی برای بالا کشیدن آب (۵ شکل)، ۶. وسایل گوناگون دیگر (۵ شکل) (ص ۶؛ نیز نک : هیل، ۸).
تشت خون گیری (جزری، همان، ۵۱۸)توصیفات جزری دربارۀ هر یک از دستگاهها بسیار دقیق است. او ابتدا تصویری از دستگاه و روش کار آن ارائه می‌کند و سپس اجزاء آن و روش ساخت هر یک را به تفکیک می‌آورد و در پایان نحوۀ اتصال قطعه‌ها به یکدیگر را بیان می‌کند. اهمیت اصلی کتاب جزری در بیان مجزای قطعه‌ها و شرح شیوۀ ساختن آنها ست. اگرچه دربارۀ انتقال و ترجمۀ کتاب به اروپا چیزی نمی‌دانیم، اما شیوه‌هایی مشابه روشهای جزری، قرنها پس از او در میان اروپاییان مرسوم شد که شیرهای مخروطی، ریخته‌گری در قالبهای بسته با ماسۀ تر، موازنۀ استاتیکی چرخهای بزرگ، استفاده از مدل کاغذی برای طراحی، مدرج کردن روزنه‌ها، ورقه ورقه کردن چوب برای کاهش تاب برداشتن آن، استفاده از تلمبه‌های مکشی، سطلهای کج‌شونده که مایع درون خود را در فاصلۀ زمانی معین خالی می‌کنند و دنده‌های هلالی از آن جمله‌اند («زندگی‌نامه» همانجا).
پژوهشهای جدید دربارۀ جزری
آیلهارد ویدمان و فریتز هاوزر سهم مهمی در تحقیقاتِ صورت‌گرفته دربارۀ جزری دارند و بیشتر کسانی‌که پس از ایشان به این امر پرداخته‌اند، خود را وامدار آنها می‌دانند. ویدمان در مقالات متعددی دستاوردهای دانشمندان اسلامی را در مکانیک بررسی کرده، و در این مقالات به کتاب جزری هم توجه داشته است. سزگین مجموعۀ این مقالات را در جلد ۴۱ از مجموعۀ «طبیعیات[۳]» خود چاپ کرده است (نک : مل ، «بدیع‌الزمان[۴] ... »). هیل در ۱۹۷۴م ترجمۀ انگلیسی کتاب جزری را با توضیحات مختصری انتشار داد و احمد یوسف حسن آن را بر اساس نسخۀ موزۀ توپکاپی سرایی همراه با مقدمۀ خوبی در ۱۹۷۹م چاپ کرد.
گذشته از ترجمۀ کهن فارسیِ این کتاب (نک : حسن، ۴۵) که نسخه‌ای از آن در کتابخانۀ مدرسۀ سپهسالار موجود است، محمد جواد ناطق در ۱۳۸۰ش الجامع را به همراه ترجمۀ مقدمۀ حسن و مقدمه و اضافات هیل به فارسی ترجمه کرده و با عنوان مبانی نظری و عملی مهندسی مکانیک در تمدن اسلامی منتشر ساخته است (نک : مآخذ).
مآخذ
جزری، اسماعیل، الجامع بین العلم و العمل فی صناعة الحیل، به کوشش احمد یوسف حسن، حلب، ۱۹۷۹م؛ همو، مبانی نظری و عملی مهندسی مکانیک در تمدن اسلامی، ترجمۀ محمد جواد ناطق، تهران، ۱۱۳۸۰ش؛ حاجی خلیفه، کشف الظنون، به کوشش گوستاو فلوگل، لندن، ۱۸۵۰م؛ حسن، احمد یوسف، مقدمه بر الجامع بین ... (نک : هم ، جزری)؛ هیل، د. ر.، «مهندسی مکانیک در میان مسلمانان»، ترجمۀ حسین معصومی همدانی، نشر دانش، تهران، ۱۳۶۲ش، س ۳، شم ۴؛ نیز:
«Badīʿ Azzam˜ən Ibn Ar- Razz˜əz Al - Jazarī», Natural Science in Islam, ed. F. Sezgin, Frankfurt, 2001, vol, XLI; Coomaraswamy, A. G., «The Treatise of Al - Jazarī on Automata», Museum of Fine Arts, Boston, 1924; Dictionary of Sceintific Biography, New York, 1981; GAL, S; Hill, D. R., The Book of Knowledge of Ingenious Mechanical Devices, Boston, 1974.
حنیف قلندری