بر،

بِرِ، اصطلاحی قرآنی و پر کاربرد در فرهنگ اسلامی که از آن نیکوکاری و احسان اراده شده است. این واژه اشتقاقی است از واژۀ «بَرّ» به معنای خشکی که متضاد بحر است و در آن وصعت و گستردگی وجود دارد (‌ﻧﻜ : راغب، 40). از این‌رو، به کارهای نیک چون در وجود انسان محدود نمی‌شود، گسترش می‌یابد، به دیگران می‌رسد و دیگران از آن بهره‌مند می‌شوند، نیز برّ می‌گویند. فعل این ریشه در زبانهای آشوری و عبری به معنای نیکوکار شدن، راستگو شدن و برگزیده شدن، سابقۀ کاربرد دارد (گزنیوس، 140-141).
از سویی کسانی که اهل برّند، نیز داری وسعت و بسط روحی و معنویند، و وجودشا بی‌کران و گسترده است، چنانکه بَرّ بیابان وسیع و بی‌انتهاست (‌ﻧﻜ : راغب، همانجا)؛ ابرار (جمع بَرّ یا بارّ)، کسانی هستند که برای آنان ملکه شده است و به یک صفت و حالتی روحی که باعث گستردگی و بط است، نائل شده‌اند.
در روایات اسلامی صفت و ملکه شد برّ در وجود ابرار، و تبدیل نیکی به یک خوی و خصلت در آنان مطرح، و نشانه‌های آن معرفی شده است (آمدی، 3/ 90).پس مقام ابرار برّ قلبی است و نیکیهای آنان، نتیجۀ همین خصلت آنان است؛ یعنی صفت آنان متکی بر عمل نیست؛ در حالی که بَرَره (جمع بارّ، فرشتگاه اهل برّ) (عبس/ 80/ 16) برّ فعلی دارند (طباطبایی، 20/ 202)، نه قلبی و اعتقادی؛ و به اعتبار احسان فعلی و عملشان برره خوانده شده‌اند. البته برخی صاحب‌نظران برره را جمع بَرّ دانسته و با یادآوری این نکته که بَرَ بلیغ‌تر از بارّ است، برآنند که این، نشانۀ ثبوت بیشتر صفت برّ در فرشتگان نسبت به ابرار است (راغب، همانجا)؛ اگر چه ارار در مسیر رشد و طی مراحل کمال به این جایگاه دس یافته‌اند و فرشتگان تکویناً در آن جایگاه قرار گرفته‌اند، و رابطۀ خاصی را که ابرار در مسیر رشدشان با خدا برقرار کرده‌اند، ندارند.
در سورۀ دهر (76) در 18 آیه ابرار که در بسط روحی و معنوی بیکران و وسیعی به سر می‌برند، وصف شده‌اند و مقابل آنان گروهی کفارند که در تنگنا و جای محدود ـ که از آن به سلاسل و اغلال و سعیر (زنجیرها، قفلها و آتش) تعبیر شده است ـ می‌زیند و ازآنجاکه جای تنگ و محدود دیدنی نیست و آنچنان کوچک است که با یک نگاه همۀ زوایایش معلوم می‌شود و شرح و توصیف فراوان ندارد، جایگاه کفار فقط در یک آیه وصف شده است. درمقابل جای وسیع و بیکران ابرار بسیار دیدنی است و مناظر متفاوت و گوناگون دارد، پس وصف آن نیز قابل تفصیل است. قرآن برای ابرار 3 رتبه از نوشیدن بیان می‌کند که هر یک ناب‌تر و برگزیده‌تر از دیگری است و ابرار در وسعت میدان حرکتشان این نوشیدنیها را دریافت می‌کنند و این خود حاکی از گسترش وجودی روزافزون آنان است (برای تفصیل دربارۀ جایگاه ابرار در قرآن و فرهنگ اسلامی، ‌ﻧﻜ : ﻫ د، 2/ 401-403).
قرآن مجید شرط دستیابی به برّ را انفاقِ آنچه دوست می‌دارید، می‌داند (آل عمران/ 3/ 92). پس معلوم می‌شدود که راز رسیدن به فضای برّ، قطع تعلقات و وابستگیهاست و این نقطۀ مقابل تقید و وابستگی کفارس است که در «سلاسل و اغلالِ» تعلقات و وابستگیها اسیرند. با این وصف، ابرار به خُلق «رحیم» که در قرآن با اسم بَرّ خداوند همراه شده است، متخلق گشته‌اند و چون شرط تجلی اسماء خدا ـ که در وسعت و اطلاقند ـ مطلق شدن و وسیع شدن است، رسیدن به این همنسخی برای ابرار ضروری است. از همین‌روست که مهم‌ترین علامت و خصوصیت ابرار، عمل کردن بدون انتظار پاداش نفع است، سخن ابرار این است که ما در مقابل نیکیمان، نه جزایی می‌خواهیم نه سپاسی، ما برای رضای خدا، اطعام می‌کنیم (دهر/ 76/ 9)؛ هر چند در برخی از روایات این گرایش پیدا شده است که از مشوقهای یچون مشهورشدن، ازدیاد عمر، نیکی دیدن متقابل و... در دعوت به برّ و ینکی استفاده‌کننده و به این دلیل بیان منفعت و سود، چای تأمل در مضامین این دسته از احادیث را باز می‌کند (آمدی، 5/ 336)؛ اما دستۀ دیگری از احادیث، به آثار برّ و نیکوکاری در جاری ساختن رحمت الیو همراه بودن برّ با رحمت اشارت دارد (همو، 6/ 120) که این، با همراه شدن دو اسم «برَرّ» و ر «رحیم» در آیۀ 28 سورۀ طوری (52) مناسبت دارد.
موارد استفادۀ لفظ برّ در قرآن ضمن معنای مشترک احسان و توسعه در نیکیها معانی خاص‌تری نیز در هر آیه دارد که مفسران متناسب با درک و برداشت خود، آنها را عنوان کرده‌اند. به طول کلی در قرآن دو شرح از معنای برّ بیان شده است (بقره/ 2/ 177، 189) و در دو جادی دیگر امر به تعاون بر برّ و تقوا در مقابل اثم و عدوان (مائده/ 5/ 2) و نهی از نجوا برائم و عدوان دارد (مجادله/ 58/ 9) که بنا به نظر صاحب‌المیزان برّ در مقابل عدوان، و تقوا در مقابل اثم معنی می‌شود (طباطبایی، 19/ 187). در جادی دیگری از قرآن آنان که دیگران را به برّ توصیه می‌کنند و خود را فرمواش کرده‌اند، مورد سرزنش قرار گرفته‌اند (بقره/ 2/ 44).
برّ در آیۀ 177 سورۀ بقره (2) ـ که مفصل‌ترین تعریف برّ و بیانِ خصوصیات و اجزاء آن است ـ می‌تواند شامل این 3 بخش باشد: 1. اعتقادات (ایمان به خدا، روز آخر، ملائکه، کتاب و پیامبران). 2. اعمال (انفاق مال در عین علاقه به آن، برپاداشتن نماز و زکات دادن). 3. اخلاق (وفای عهد و صبر در سختی و بلا). بر هر یک از این اجزاء در احادیثی از رسول اکرم(ص) و امامان معصوم(ع) تأکید شده است (‌ﻧﻜ : آدمی، 1/ 79، 148، 6/ 187؛ نیز سطور بعد) توجه به این 3 بخش به نص آیه باعث تحقق صدق و تقوان می‌شود: «... همانا آنان کسانینند که راستی می‌ورزندو 
آنانند پرهیزگاران»؛ چه، وقتی اعتققاد، قول و عمل مطابق هم باشند، صدق حاصل می‌شود و چون برّ در این 3 بُعد جامع همۀ فضای علمی و عملی است، پس تقوا بهرتین وصف این فضیلت جامع خواهد بود. در حدیثی از رسول اکرم(ص) آمده است که «تمام برّ آن است که در خلوت انجام دهی، همان باشد که در جلوت انجام دهی» (متقی هندبی، 3/ 24). این حدیث با وصف صدق دربارۀ ابرار همخوانی قرار دارد. پس به بیان آیه، برّ تقواست، نه روی گرداندن به مشرق و مغرب.
از سویی در آیۀ 189 سورۀ بقره (2) هم آمده است که برّ اتصاف به تقواست، نه وارد شدن از پشت خانه به جای درِ آن ـ چه، رسم عربها این بود که به هنگام احرام از در خانه وارد نمی‌شدند ـ و انصاف به تقوا، یعنی انتقال امرالهی به همان وجهی که تشریع شده است، نه به نحوی پر از بدعت و خالی از حکمت. در حدیثی از امام باقر(ع) وارد شدن به خانه از در رمزی برای وارد شدن در هر کار از راه صحیح آن دانسته شده است (برقی، 224). از آنچه گذشت، می‌توان دریافت برّ به عنوان خصلتی نیکو و حمیده در بین مخاطبان آن زمانِ قرآن شناخته می‌شده است و آنان برای متصف‌شدن به آن، اعمالی انجام می‌داده‌اند که قرآن با ردّ آن اعمال این میلِ دردست را در جهت صحیح آن، یعنی تقوا، قرار داده است. همچنین است در دوران بعد و در اذهان مسلمانان که برّ را مطلق نکیویی و خیر می‌دانند و سعی در کسب آن دارند، تأکید قرآن بر تقوا در وصف برّ، اولاً آن را در رابطه با خدا، معنادار می‌سازد؛ چه تقوا ارتباط خاصی است که مؤمنان با خدا برقرار می‌کنند و ثانیاً جای تأمل فراوان درمعنی واقی برّ باقی می‌گذارد.
در آیه‌ای از قرآن دربارۀ ﭔﺤﭕﻰ(ع) برّ نسبت به والدین (مریم/ 19/ 14)، و در آیه‌ای دیگر از زبان ﻋﭕﺴﻰ(ع)، برّ نسبت به مادر مطرح شده است (مریم/ 19/ 32) که معنای احسان و نیکوکاری، اطاعت و اکرام از آن برمی‌آید، با وصف توسعه و گشادگی در احسان به آنان به توصیۀ الهی (راغب، 40).
تشویق و تعلیم برای رسیدن به فضای برّ هم در قرآن و هم در احادیث چشمگیر است. می‌توان گفت: از آنجا که خداوند خود متصف به برّ است، برای انسان نیز چنین چیزی را پسندیده، و با استعدادی که در وجودش قرار داده، او را به تخلّق و تجلی آن اسم در و جودش راهنما بوده است.
روایات نیز در بیان مفهوم، روشن کردن فضا، تعیین حدود و تأکید در برخی مصادیق خاص که نقشی عمده برای ایجاد برّ داشته‌اند، مطالبی دارند و تمرینیهایی را منجر به کسب این فضیلت می‌شود، در مراحل و سطحهای گوناگوان بیان می‌کنند.
رسول اکرم(ص) نیکوکار را دارای علامتهایی می‌دانند که به مفهوم سریان برّ در تمام زوایای زندگی ابرار است: دوست‌داشتن، دشمن داشتن، رابطه برقرارکردن، قطع رابطه، خشم و رضا برای خدا و عمل برای او، طلب‌کردن برای وا، خضوع درمقابل او و احسان کردن برای و (ابن شعبه، 21).
حضرت علی(ع) «بِشر و خوشرویی» را اول برّ می‌داند (آمدی، 1/ 79) و برترین برّ را آن نیکی می‌داند که به اهل آن برسد؛ و در جایی دیگر اهل آن را «ابرار» می‌خواند (همو، 2/ 391). امام باقر(ع) پنهان داشتن نیازمندی و کتمان صدقه و پوشاندن درد و رنج و مصیبت را گنجهای برّ می‌داند (ابن‌شعبه، 295) و در حدیثی سخاوت، خوش کلامی و صبر بر آزارها درهای برّ شمرده شده است (همو، 8).
برداشت مفهوم نیکوکاری از برّ و قرار گرفتن واژۀ «صله» در کنار آن، اصطلاح مرکب «البر و الصله» را در حوزۀ حدیث پدید آورده که دربردارندۀ گستره‌ای وسیع از تعالیم اخلاقی مربوط به سلوک انسان با خویشاوندان و عموم مردمان است. افزون بر بخشی به عناون «کتاب البر و الصله» که در ضمن مجامیع حدیثی، از جمله کتابهایی چون صحیح مسلم (کتاب 45)، سنن ترمذی (کتاب 25)، مستدرک حاکم نیشابوری (4/ 165) و صحیح ابن‌حبان (‌ﻧﻜ : ابن‌بلبان، 1/ 506 بب‍ : به صورتِ «البر والاحسان» پیش‌بینی گردیده، آثار مستقلی نیز در این باره تألیف شده است. نخست باید به کتاب البر و الصله از این مبارک مروزی (د 181ق/ 797م) اشاره کرد که توسط شاگردش حسین بن حرب مروزی تکمیل شده ست (به کوشش محمد سعید بخاری، ریاض، 1419ق). همچنین اثری با همین عنوان در فهرست تألیفات محمدبن مسعود عیاشی عالم نامدار امامی یاد شده است (‌ﻧﻜ : ابن ندیم، 245؛ نجاشی، 351).
افزون بر آنچه گفته شد، برخی آثار با زمینۀ محدودتر در موضوع رفتار نیکو با والدین تدوین شده که از آن میان باید از این نوشته‌ها نام برد: بر الوالدین از محمد بن اسماعیل بخاری (د 356ق/ 967م) (برای مدارک، ‌ﻧﻜ : ابن حجر، 38، 62؛ رودانی، 140؛ نیز حاجی خلیفه، 1/ 238)، آثاری با همین عنوان از ابراهیم حربی (د 285ق/ 898م) (‌ﻧﻜ : رودانی، 141؛ کتانی، 49)، ابوالشیخ اصفهانی (د 369ق/ 979م) (‌ﻧﻜ : سمعانی، 1/ 456، 2/ 14) و حسن بن محمد خلال بغدادی (د 439ق/ 1047م) (‌ﻧﻜ : رافعی، 1/ 344) و کتاب البرو العقوق و شرح‌الکبائر از ابوبکر احمد بن بدران حلوانی (د 507ق/ 1113م) (رودانی، 140؛ دربارۀ اثری از ابن سینا، ‌ﻧﻜ : آقابزرگ، 3/ 85).

مآخذ

آقابزرگ، الذریعة؛ آمدی، عبدالواحد، «غرر الحکم و دررالکلم»، ضمن شرح غرر آقا جمال خوانساری، به کوشش جلال‌الدین محدث ارموی، تهران، 1366ش؛ ابن بلبان، علی، الاحسان فی تقریب صحیح ابن حبان، به کوشش شعیب ارنؤوط، بیروت، 1414ق/ 1993م؛ ابن حجر عسقلانی، احمد، هدی الساری، مقدمۀ فتح‌الباری، به کوشش محمد فؤاد عبدالباقی و محب‌الدین خطیب، بیروت، 1379ق؛ ابن‌شعبه، حسن، تحف‌العقول، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، 1376ش؛ ابن‌ندیم، الفهرست؛ برقی، احمد، المحاسن، به کوشش جلال‌الدین محدث ارموی، تهران، 1370ق/ 1330ش؛ ترمزی، محمد، سنن، بیروت، 1407ق/ 1987م؛ حاجی خلیفه، کشف؛ حاکم نیشابوری، محمد، المستدرک، حیدرآباد دکن، 1334ق؛ راغب اصفهانی حسین، المفردات، به کوشش محمد سیدکیلانی، بیروت، دارالمعرفه؛ رافعی قزوینی، عبدالکریم، التدیون، به کوشش عزیزالله عطاردی، بیروت، دارالکتب العلمیه؛ رودانی، محمد، صلة‌الخلف، به کوشش محمد حجی، بیروت، 1408ق/ 1988م؛ سمعانی، عبدالکریم، التحیر، به کوشش منیره ناجی سالم، بغداد، 1395ق/ 1975م؛ طباطبایی، محمدحسین، المیزان، تهران، 1397ق؛ قرآن کریم؛ کتانی، محمد، الرسالة‌ المستطرفة، استانبول، 1986م؛ متقی هندی، علی، کنزالعمال، به کوشش بکری حیانی و صفوت سقا، بیروت، 1405ق/ 1985م؛ مسلم بن حجاج، صحیح، قاهره، 1955م؛ نجاشی، احمد، رجال، به کوشش موﺳﻰ شبیری زنجانی، قم، 1407ق؛ نیز:

Gesenius, W., A Hebrew and English Lexicon of the Old Testament, tr. E. Robinson, ed. F. Brown et al., Oxford, 1955.
‌مهدی مطیع