بختیاری

بَخْتیاری، یکی از گویشهای موسوم به لری. این گویش با اندک اختلافاتی ـ عمدتاً در آواها ـ در قلمرو وسیع بختیاری، از غرب اصفهان تا دزفول و شوشتر، میان°31 تا°34 درجه عرض شمالی و °48 تا °52 درجه طول شرقی رواج دارد (لُکوب، 341؛ ایرانیکا، III/ 559؛ نیز ﻧﻜ : لاریمر، 1؛ وهمن، «شعر...»، 14).
شمار سخنگویان به این گویش دانسته نیست. امان (احتمالاً در دهۀ 1350ش) شمار بختیاریها را 228هزار برآورد کرده است که از این وعده، 168 هزار نفر، زندگی عشایری داشته‌اند (ص 110). براساس سرشماری تیرماه 1366 جمعیت عشایر بختیاری بیش از 180 هزار نفر بوده است (سرشماری...، 21). در تازه‌ترین برآورد، جمعیت کل بختیاریها 570 هزار نفر دانسته شده است (ایرانیکا، همانجا).

آواشناسی

صامتهای بختیاری برخی تحولات شاخص ایرانی جنوب غربی را نشان می‌دهند: 1. تبدیل w* آغازین به bēd<*waita:b (بید)؛ 2. تبدیل *wŗ*wi آغازین به gurūs<*wi-raica:gu(گریز)، gurg<*wŗka(گرگ)؛ 3. تبدیل *yآغازین به jūwa<*yāmaka:j (پیراهن)؛ 4. تبدیل *dwآغازین به dar<*dwar:d (در)؛ 5. تبدیل *ќ به āhan<*aќaina:h (آهن)؛ 6. تبدیل *ĝ به dūwā<*ĝāmatār:d(داماد)؛ 7. تبدیل *ќwبه gusind<*gau ќwanta:s(گوسفند)؛ 8. تبدیل *ĝw به zỡ(n)/ zuuữ(n)<*ĝwan:z (زبان)؛ 9. تبدیل *rبه āsiāu<*aөrya-āp-:s (آسیاب).
دو تغییر عمده نیز خاص بختیاری است: 1. تبدیل *mبین دو مصوت به dūwāتغییرات دیگر بدین قرارند: 1. تبدیلx آغازین بهhārایرانیکا، III/ 559-560؛ وهمن، «مواد...»، I/ 11).
Ah، īh، uh بختیاری (حاصل،ā ،x ،ftپیش از صامت، و نیز ll/ rr) به έ، ē،ō بدل می‌شوند. این تغییر همراه با تغییرxt/ ft به hd و حذف d درمیان دو مصوت، به صورتهای ادغامی خاصی منجر می‌شود: -m bīایرانیکا، II/ 560).
 
صرف: در گویش بختیاری، همانند فارسی، اسم فاقد جنس و حالت است و دو شمار مفرد و جمع دارد. ā،ūh و yal.gal پایانه‌های جمع هستند:kenīzā (کنیزان)،kasūn (کسان)،dur-gal (دختران)، adum-yal (آدمیان) (ﻧﻜ : لکوک، 344؛ محمدی، 39-40؛ و همن، نیز ایرانیکا، همانجاها).
پسوند نکره‌ساز ē است که با یا بدونya (یک) به کار می‌رود: ya dudar-ē (دختری). صفت نیز همانند فارسی از نظر شمار با اسم مطابقت ندارد و پس از اسم می‌آید:pīyā gap (مردِبزرگ). مفعول نیز با افزودن مشخص می‌شود:pā-t-e wurdār (پایت را بردار).
ضمایر شخصی منفصل، ضمایر شخصی متصل و شناسه‌های فعلی بختیاری اینهاست:

صفات اشاره نیز ī (این) و ū (آن) هستند (ﻧﻜ : لکوک، ایرانیکا، همانجاها؛ مددی، 31، ﺟﻤ ).
ضمیر انعکاسی xo است که با ضمایر شخصی متصل به کار می‌رود: xo-m (خودم)، xo-t (خودت) و... . ضمایر پرسشی اصلی 
نیز اینها هستند: ki/ kī (چه کسی)، eč (چه)، kai (چه وقت)، kuye (کجا)، kunī (کو)، čanden(n) (چه قدر)، čan(d) (چند)، sī če (چرا)، če taur (چه طور) (مددی، 104، 157، ﺟﻤ ).
برخی از حروف اضافه و حروف ربط پربسامد اینهاست: wā (با)، be/ we (به)، sī (برای)، men(e) (درونِ)، ze(از)، čī (مانند).
شماری از پسوندهای مهم اینهاست: پسوند تصغیر ke: kur-ke (پسرک)؛ īو -īn که از اسم صفت می‌سازند: hāk-ī(خاکی)، pašm-īn (پشمین)؛ -gerپسوند صفت عالی ساز: barz-e-gar (برزگر)؛ -istunپسوند اسم مکان ساز: lur-istūn(لرستان) (ﻧﻜ : لکوک، 345). پسوند -kنشانۀ معرفه است و برای تحبیب نیز به‌کار می‌رود: dā-k-e pīr-um (مادر پیرم)؛ پسوند -(h)ey نیز حالت ندایی می‌سازد: duar-ey(ای دختر!) (ایرانیکا، همانجا).
اعداد: yak(یک)، du(دو)، se/ si(سه)، čāhār/ čār(چهار)، panč/ panj (پنج)، šaš(شش)، haf(T)(هفت)،haš(t) )هشت)، nu(h) (نه)، da(h)(ده)، yāzda(h)(یازده)، dūāzda(h)(دوازده)، sēzda (h) (سیزده)، bīs(t) (بیست)، sad(صد)، hazār(هزار) (ﻧﻜ : لکوک، 344؛ مددی، 273، ﺟﻤ ).
نظام فعل بختیاری همان نظام فعل ایرانی غربی، و صرف فعل براساس دو مادۀ مضارع و ماضی است. زمانهای مرکب به کمک صفت مفعولی ساخته می‌شود. دو پیشوندی که وجه‌های فعلی را می‌سازند، اینهاست: e-/ ī- برای مضارع و ماضی استمراری؛ be-/ bu- برای التزامی و امری.
شناسه‌های فعل مضارع (اخباری و التزامی) اینهاست: -om، -ī، -e، īm، īn، -en. شناسه‌های فعل ماضی ساده نیز همینهاست، بجز سوم شخص مفرد که شناسه ندارد. برای ساخت ماضی نقلی، جزء -e(صورت سوم شخص مفرد مضارع فعل «بودن») پس از شناسه می‌آید: ašnīd- um- e(شنیده‌ام).
ماضی بعید از فعل ماضی به اضافۀ صورت سوم شخص مفرد ماضی فعلِ «بودن» (bī) ساخته می‌شود: ašnīd-um bī (شنیده بودم)، با این حال، این فعل در ساخت فارسی هم به کار می‌رود: nīšeste bīm (نشسته بودم). وجه تمنایی از فعل مضارع و با افزودن āپیش از شناسه، ساخته می‌شود: kun- ā- m(بکنم) (ﻧﻜ : لکوک، 345).
اینک صیغه‌های دوم شخص مفرد را از وجوه اصلی افعال بختیاری (از فعل kun-/ kerd-) برای نمونه ذکر می‌شود: مضارع (kun-ī)، مضارع استمراری (e/ ī-kun-ī)، مضارع التزامی (be- kun- ī)، ماضی ساده (kerd- ī)، ماضی نقلی (kerd- ī)، ماضی بعید (kerd- ībi)، ماضی استمراری (e/ ī- kerd- ī)، ماضی التزامی (kerd- r bī)، امر (bu- kun) (ﻧﻜ : ایرانیکا، III/ 560-561).
نحوِ گویش بختیاری همانند فارسی است (لکوک، همانجا).

مآخذ

امان، دیتر، بختیاریها: عشایر کوچ نشین ایرانی در پوپۀ تاریخ، ترجمۀ محسن محسنیان، تهران، 1367ش؛ سرشماری اجتماعی ـ اقتصادی عشایر کوچنده (1366ش)، نتایج تفصیلی؛ کل کشور، مرکز آمار ایران، تهران، 1369ش؛ محمدی، علی، کِلَوس دم برف، تهران، 1377ش؛ مددی، ظهراب، واژۀنامۀ زبان بختیاری، اهواز، 1375ش؛ نیز:

Iranica; Lecoq, P., «Les Dialectes du sud-ouest del’ Iran», Compendium linguarum iranicarum, ed. R. Schmitt,n, Wiesbaden, 1989; Lorimer, D. L. R., The Phonology of the bakhtiari Badakhshani, and Madaglashi Dialects of modern persia, London, 1922; Vahman,F. and G. Asatiran, Poetry of Boxtiaris, Copenhagen, 1995; id, West Iranian Dialect materials, Copenhagen, 1987.
عسکر بهرامی