بخاری ارفنجی

بُخاریِ اَرْفِنْجی، ابونصر احمد بن محمد بن نصر، ادیب و مفسر فارسی زبان قرآن کریم (سدۀ 5ق/ 11م). او از مردم ماوراءالنهر، و از شاگردان شیخ ابوالقاسم محمود بن حسن جیهانی (زنده در 475ق/ 985م) بود. از فنج که وی منسوب بدانجاست، نام شهری در مسیر جیحون به فرعانه، در جانب راست وادی سغد است که آن را اَرْبِنْجَن (اشکال...، 188، 196؛ ابن حوقل، 496؛ اصطخری، 254؛ بیرونی، 2/ 576؛ سمعانی، 1/ 104) و یا رَبَنْجَن (حدودالعالم، 107) گفته‌اند و مقدسی هم نام این شهر را رَبَنْجان ثبت کرده است (ص 216).
از بخاری ارفنجی اثری به نام تاج القصص برجامانده است که از کهن‌ترین کتابهای قصص‌الانبیا به‌شمار می‌رود. تاج القصص متن مفصلی است که مؤلف در آن به شرح زندگی پیامبران پرداخته، و مطالب آن بدین شرح است: آفرینش و آدم(ع)، ادریس، نوح(ع)، هود، صالح، شعیب، ابراهیم(ع)، اسماعیل(ع)، یعقوب، یوسف(ع)، موسى(ع)، ایوب، یونس، جالوت، داوود(ع)، سلیمان، لقمان، اسکندر، حضرت محمد(ص)، در پایان، شرح معجزات پیامبر اسلام و دیگر پیامبران و سپس اخبار خلفا تا شهادت امام حسین(ع) آمده است.
منزوی بخاری ارفنجی را با احمد بن محمد بن منصور ارفنجی که در ادبیات فارسی استوری نامی از او آمده (2/ 721-722)، یکی شمرده، و قصص الانبیا را که بلوشه به این شخص نسبت داده (ﺷﻤ 360)، همان تاج القصص دانسته است (فهرستواره، 3/ 1566).
در برخی فهرستها، نگارش کتابی به نام انس (انیس) المریدین و روضة المحبین به بخاری ارفنجی نسبت داده شده است (ﻧﻜ : استوری، 1/ 109؛ بانکیپور، XIV/ 1؛ منزوی، فهرست...، 1/ 5-6)، اما این اثر، تفسیر سورۀ یوسف، و فصلی از تاج القصص است (همان، 3/ 1326-1327). از مقدمۀ نسخۀ کهن تاج القصص چنین برمی‌آید که انس المریدن خود کتاب مستقلی بوده، که ابوالقاسم محمود بن حسن جیحانی، استاد بخاری ارفنجی، بنا به درخواست شاگردانش، در تفسیر سورۀ یوسف فراهم آورده است و سپس بخاری ارفنجی در 475ق/ 1082م در بلخ، نسخه‌ای از آن را تهیه، و پس از مقابله با متن اصلی، در آن اینگونه تصرف کرده است: 1. مشکلات متن را به قدر توان خود گشوده است. 2. به کوتاه کردن سخنانی پرداخته که در نظر او دشوار می‌نموده است. 3. صورت واضح آیه‌هایی را که جیحانی نیاورده بوده، به متن افزوده است. 4. متن داستان یوسف را با تفصیل بیشتری نگاشته است. 5. برخی سخنان لطیف را از نسخۀ تکلمة اللطایف و نزهة الطرایف برگزیده، و متن اصلی افزوده است (بخاری، ارفنجی، 1؛ دربارۀ تکملة اللطایف، ﻧﻜ : منزوی، فهرستواره، 3/ 1736).
به این ترتیب، بخاری ارفنجی اثر استاد خود را مطول‌تر و مشبع‌تر کرده، و آن را به عنوان فصلی در کتاب خود گنجانده، و پس از آن به شیوۀ پیشین، تاج القصص را ادامه داده، و به پایان برده است.
از تاج‌القصص نسخه‌های متعدد بر جا مانده است و معتبرترین آنها که احتمالاً از روی نخستین تحریر تاج القصص تهیه شده، مربوط به سدۀ 9ق/ 15م است و آغاز و پایان ندارد (ﻧﻜ : آل‌داود، 18). منزوی این نسخه را معرفی کرده است (خطی مشترک، 1/ 13). آل داود ضمن تهیۀ فهرستی از کلیۀ نسخه‌هایه، تصریح کرده که دیگر نسخه‌های این کتاب، همگی متعلق به سدۀ 8ق/ 14م و پس از آن است و از روی تحریر جدیدی تهیه شده است که با متن نسخۀ مهن، تفاوتهایی دارد.

مآخذ

آل‌داود، سیدعلی، «تاج القصص کهن‌ترین داستان پیامبران به زبان پارسی»، کتابداری، تهران، 1367ش، ﺷﻤ 13؛ ابن‌حوقل، محم، صورةالارض، به کوشش کرامرس، لیدن، 1413ق/ 1992م؛ استوری، چ. ا.، ادبیات فارسی، ترجمه به روسی برگل، ترجمۀ یحیى آرین‌پور و دیگران، تحریر احمد منزوی، تهران، 1362ش؛ اشکال العالم، منسوب به ابوالقاسم جیهانی، ترجمۀ علی بن عبدالسلام کاتب، به کوشش فیروز منصوری، مشهد، 1368ش؛ اصطخری، ابراهیم، مسالک الممالک، ترجمۀ کهن فارسی، به کوشش ایرج افشار، تهران، 1347ش؛ بخاری ارفنجی، احمد، تصویر دو صفحه از تاج القصص، همراه «تاج القصص کهن‌ترین...» (ﻧﻜ : ﻫﻤ ، آل‌داود)؛ بیرونی، ابوریحان، القانون المسعودی، حیدرآباد دکن، 1374ق/ 1955م؛ حدود العالم، به کوشش منوچهر ستوده، تهران، 1340ش؛ سمعانی، عبدالکریم، الانساب، به کوشش عبدالله عمر بارودی، بیروت، 1408ق/ 1988م؛ مقدسی، محمد، احسن التقاسیم، به کوشش محمد مخزوم، بیروت، 1987م؛ منزوی، خطی مشترک؛ همو، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانۀ گنج‌بخش، اسلام‌آباد، 1357ش؛ همو، فهرستوارۀ کتابهای فارسی، تهران، 1376ش؛ نیز:

Bankipore; Blochet, E., Catalogu des manuscrits persans de la Bibliotheque nationale, Paris, 1905.
مریم مجیدی