بخاری

بُخاری، ابوالمثل، از شعرای معروف اوایل عهد سامانی در سدۀ ۴ق/ ۱۰م. نظامی عروضی نام وی را در شمار شاعران نامداری چون رودکی و کسایی آورده است (ص ۲۷-۲۸) که در بقای نام امیران سامانی نقش بسزایی داشته‌اند.
براساس بیتی بر جای مانده از ابوطاهر طیب بن محمد خسروانی، شاعر نامدار سدۀ ۴ق ـ که در آن به مرگ بوالمثل و شاکر و جلاب، رشک برده است (ﻧﻜ : اسدی، ۳۰؛ نیز صفا، ۱/ ۳۹۹-۴۰۰) ـ می‌توان او را از معاصران خسروانی دانست. همچنین این بیت و بیتی از منوچهری (ص ۱۴۰) که در ان صریحاً به نام بوالمثل اشاره می‌کند، بر ضبظ صحیح نام او دلالت دارد (قزوینی، ۱۲۶-۱۲۷). منوچهری در یک قصیدۀ نونیه، از بزرگان شعر و ادب یاد رکده، و به ۵ شاعر از بخارا اشاره کرده است (ص ۷۴) که با توجه به شهرت ابوالمثل، برخی احتمال داده‌اند منظور، ابوالمثل بخاری بوده است (مدبری، ۶۵؛ دبیرسیاقی، ۲۴۹-۲۵۰).
از معاصران او بجز خسروانی، می‌توان از ابوالمؤید بلخی، سپهری بخارایی و خبازی نیشابوریی نیز نام برد (اوحدی، ۳۳، ۴۴۶؛ هدایت، ۱/ ۲۰۱، ۲/ ۶۰۰، ۶۹۶).
عوفی (۱/ ۲۶) و اوحدی بلیانی (ص ۳۳) توان و مهارت او را در سخنوری و انواع هنر ستوده‌اند. همچنین او را در شمار حکیمان آورده‌اند (ﻧﻜ : همانجا).
از بخاری تاکنون اشعاری پراکنده و اندک (حدود ۳۰بیت) از تذکره‌ها (ﻧﻜ : همانجاها؛ هدایت، ۱/ ۱۳۴) و فرهنگهای لغت به دست آمده است (برای نمونه، ﻧﻜ : اسدی، ۵۷، ۶۱-۶۲، ۲۲۳، ﺟﻤ ؛ نخجوانی، ۵۱، ۵۷، ۱۸۴، ﺟﻤ ؛ صفی کحال، ۳۶، ۹۳؛ اوبهی، ۱۹۳؛ سروری، ۱/ ۴۰۶، ۳/ ۱۰۷۶؛ آنندراج، ۵/ ۳۳۴۲).
در ابیات محدود بر جای مانده از ابوالمثل بخاری، ویژگیهای عمومی صورخیال شعر فارسی در قرن ۴ق (ﻧﻜ : شفیعی کدکنی، ۴۰۴-۴۱۳) نمودار است، مانند تصاویر ساده و متنوع حسی (ﻧﻜ : ص ۶۶-۶۸)، جنبۀ گسترده و تفصیلی تصاویر (ص ۶۶، بیتهای ۹-۱۱)، بهره‌گیری از عناصر طبیعت و اشیاء در تصاویر (ص ۶۶-۶۷، بیتهای ۲-۳، ۷، ۱۳)، غلبۀ عنصر حرکت (ص ۶۶، بیتهای ۱۰، ۱۱)، همچنین اغراق شاعرانه (ص ۶۷-۶۸، بیتهای ۲۰، ۲۲) و توجه به مضامین قرآنی (ص ۶۶، بیت ۱؛ ﻧﻜ : شفیعی کدکنی، ۴۱۳).

مآخذ

آنندراج، محمد، پادشاه، تهران، ۱۳۳۵ش؛ اوبهی هروی، حافظ سلطانعلی، فرهنگ، تحفةالاحباب، به کوشش فریدون تقی زادۀ طوسی و نصرت الزمان ریاضی هروی، مشهد، ۱۳۶۵ش؛ اوحدی بلیانی، محمد، عرفات العاشقین، نسخۀ خطی کتابخانۀ ملی ملک، ﺷﻤ ۵۳۲۴؛ بخاری، ابوالمثل، «اشعار»، شرح احوال و اشعار... (ﻧﻜ : ﻫﻤ ، مدبری)؛ دبیرسیاقی، محمد، حاشیه و تعلیقات بر دیوان منوچهری دامغانی (ﻫﻤ )؛ سروری، محمدقاسم، مجمع الفرس، به کوشش محمد دبیرسیاقی، تهران، ۱۳۳۸ش؛ شفیعی کدکنی، محمدرضا، صورخیال در شعر فارسی، تهران، ۱۳۵۸ش؛ صفا، ذبیح‌الله، تاریخ ادبیات در ایران، تهران، ۱۳۴۲ش؛ صفی کحال، عبدالوؤمن، فرهنگ مجموعةالفرس، به کوشش عزیزالله جوینی، تهران، ۱۳۵۶ش؛ عوفی، محمد، لباب‌الالباب، به کوشش ادوارد براون، لیدن، ۱۹۰۳م؛ قزوینی، محمد، مقدمه و حواشی بر چهارمقاله (ﻧﻜ : ﻫﻤ ، نظامی عروضی)؛ لغت فرس، اسدی طوسی، به کوشش عباس اقبال، تهران، ۱۳۱۹ش؛ مدبری، محمود، شرح احوال و اشعار شاعران بی‌دیوان در قرنهای ۳، ۴ و ۵ هجری قمری، تهران، ۱۳۷۰ش؛ منوچهری دامغانی، دیوان، به کوشش محمد دبیرسیاقی، تهران، ۱۳۳۸ش؛ نخجوان، محمد، صحاح الفرس، به کوشش عبدالعلی طاعتی، تهران، ۱۳۵۵ش؛ نظامی عروضی، اجمد، چهارمقاله، به کوشش محمد قزوینی، تهران، ۱۳۲۷ق/ ۱۹۰۹م؛ هدایت، رضاقلی، مجمع‌الفصحا، به کوشش مظاهر مصفا، تهران، ۱۳۳۶ش.

لیلا پژوهنده