بجکم

بَجْکَم، ابوالحسین (ﻣﻗ ۲۱ رجب ۳۲۹ق/ ۲۱ آوریل ۹۴۱م)، معروف و ملقب به ماکانی و رائقی، سردار ترک و امیرالامرای بغداد.
نام بجکم که به شکلهای گوناگون تصحیف و تحرف شده (برای نمونه، ﻧﻜ : قفطی، ۱۹۲، قمی، ۲۳۳؛ گردیزی، ۱۹۵؛ میرخواند، ۳/ ۵۱۵، ۵۱۶)، احتمالاَ واژه‌ای ایرانی است که وارد زبان ترکی شده، و در اصل «بچکم» به معنی دم‌اسب یا دم‌گاووحشی بوده است (بنونیست، 183؛ کلاوسن، 295؛ کاشغری، ۱/ ۴۰۱). در عین حال، معانی دیگری چون تیرکمان، نشان و علامت ونیز پرچم برای آن ذکر شده است (لغت فرس، ۳۳۸؛ قزوینی، ۴/ ۱۶، ۲۵؛ کاشغری، کلاوسن، همانجاها).
بجکم ابتدا از غلامان بوعلی عارض بود و به واسطۀ همو به ماکان وکاکی و سپس به مرداویج زیاری پیوست. در ماجرای قتل مرداویج به دست غلامانان ناراضی ترک، از بجکم به عنوان یکی از سران آنها یاد شده است. از بعضی روایات این احتمال برمی‌آیید که الراضی عباسی در توطئه قتل مرداویج دست داشته، و بجکم با اومرتبط بوده است (ابوعلی،مسکویه، ۱/ ۳۸۳؛ صولی، ۲۰، ۶۲؛ العیون...، ۴(۲)/ ۳۵؛ ابن اثیر، ۸/ ۱۰۳، ۳۴۷؛ مسعودی، ۴/ ۳۸۲-۳۸۳؛ گردیزی، همانجا؛ فقیهی، ۸۰).
به‌هرحال، بجکم به سرکردگی یک دستۀ قابل توچه از ترکان کشندۀ مرداویج به ناحیۀ جبل رفت و خراج دینور ومناطق اطراف آن را جمع کرد و از اراضی، اجازۀ ورود خواست. با آنکه غلامان حُجَریۀ بغداد این درخواست را دسیسه‌ای برضد خود می‌پنداشتند، و به ممانعت برخاستند، ولی چندی بعد، ابن‌رائق (ﻫ م) حاکم واسط و بصره، بجکم را نزد خود خواند و او را «رائقی» لقب داد (۳۲۳ق/ ۹۳۵م) و به واسطۀ او دیگر ترکان و دیلمانِ باقی مانده از سپاه مرداویج را نزد خود گردآورد و همه را خلعت بخشید و بجکم را برایشان فرماندهی داد (ابوعلی مسکویه، ۱/ ۳۳۱؛ ابن اثیر، ۸/ ۳۰۳؛ مسعودی، ۴/ ۳۸۳؛ العیون، همانجا)
اندک‌اندک، پریشانی دستگاه خلافت، الراضی عباسی را واداشت تا ابن رائق را به امیرالامرایی برگزیند و امور را به او بسپارد. ابن رائق نیز در۳۲۴ق وارد بغداد شد و بجکم را در ۳۲۵ق، صاحبِ شرطۀ بغداد گردانید (همدانی، ۱/ ۹۹؛ ابن اثیر، ۸/ ۳۲۲-۳۲۳؛ ابوعلی مسکویه، ۱/ ۳۶۵). ابن رائق از همان ابتدای کار، با رقیبانی سرسخت، به ویژه با آل‌بریدی روبه‌رو شد و چون ابوعبدالله‌بریدی را حاکم خوزستان، از پرداخت مالیات خوددداری کرد، بجکم را به سوی او فرستاد. بجکم نیز شوش را تصرف کرد و آنگاه سپاه ابوعبدالله را در هم شکست و اهواز را نیز گرفت و برای ابن رائق، فتح‌نامه فرستاد (صولی، ۸۸-۹۰؛ ابوعلی مسکویه، ۱/ ۳۵۶-۳۵۷، ۳۷۰-۳۷۴؛ ابن اثیر، ۸/ ۳۳۳-۳۳۷). با اینهمه، در ۳۲۶ق/ ۹۳۸م، بجکم در ارجان از معزادولۀ دیلمی که به دستور برادرش عمادالدوله به یاری ابوعبدالله برخاسته بود، شکست خورد و به اهواز گریخت و پس زا سقوط عسکر مکرم به دست سپاه آل‌بویه، به واسط عقب نشست (ابوعلی مسکریه، ۱/ ۳۷۸). اما به تدریج میان معزالدوله و ابوعبدالله بریدی ختلاف افتاد و بجکم با استفاده از موقعیت، ظاهراً سپاهی به تسخیر شوش و جندیشاپور فرستاد (همو، ۱/ ۳۸۱-۳۸۲؛ ابن اثیر، ۸/ ۳۴۲).
در این زمان، اوضاع سیاسی منطقه به شدت آشفته بود و بجکم با تقویت نیروی خود به اندیشۀ تسخیر بغداد افتاد، ولی آن را پنهان می‌داشت، اما ابن ‌رائق از او بیمناک شده، با ابو عبدالله بریدی به مکاتبه پراخت و به او پیشنهاد صلح کرد. بجکم پیشدستی کرد و لشکری به بصره فرستاد و بریدیان را مغلوب نمود و آنگاه ابو عبدالله را به سوی خود متمایل ساخت و با او صلح کرد (ابو علی مسکری، ۱/ ۳۸۴-۳۸۵؛ ابن‌اثیر، ۸/ ۳۴۳-۳۴۴).
درعین‌حال، در بغداد نیز اختلاف میان ابن‌مقله و ابن‌رائق (ﻫ م) شدت گرفت و ابن مقله، بجکم را به پایتخت خواند و به سرنگونی ابن‌رائق تشویق کرد و از خلیفه خواست تا بجکم را امیرالامرا کند، اما الراضی، ابن‌رائق را از ماجرا آگاه کرد. آنگاه ابن‌مقلد دستگیر شد و پس از چندی به قتل رسید (همدانی، ۱/ ۱۰۹-۱۱۰؛ العیون، ۴(۲)/ ۵۵-۶۱؛ ابوعلی مسکویه، ۱/ ۳۸۶-۳۸۷؛ ابن اثیر، ۸/ ۳۴۵-۳۴۶؛ ابن جوزی، ۶/ ۳۱۱).
در ابتدای ذیقعدۀ ۳۲۶/ سپتامبر ۹۳۸، بجکم نام ابن رائق را از پرچمها و سپرها زدود و لقب رائقی را زا نام خود انداخت و به سوی بغداد روان د. خلیفه به پیشنهاد ابن رائق بجکم را دستور بازگشت داد، اما وی اعتنا نکرد. پس، ابن‌رائق و سپاه او گریختند و بجکم در ۱۲ یا ۱۳ ذیقعده وارد بغداد شدم الراضی او را گرامی داشت و خلعت بخشید و وی را لقب «امیرالامرا» داد. ابن رائق نیز پنهانی به بغداد بازگشت (ابو علی مسمویه، ۱/ ۳۹۳-۳۹۶؛ العیون، ۴(۲)/ ۶۲-۶۸؛ انطاکی، ۲۲؛ صولی، ۴۳؛ دربارۀ خلعتهای بجکم، ﻧﻜ : صابی، ۹۳-۹۴).
در محرم ۳۲۷، الراضی و بجکم برای جنگ با ناصرالدولۀ حمدانی (ﺣﻜ ۳۱۷-۳۵۸ق/ ۹۲۹-۹۶۹م) که مدتی پرداخت مالیات را به تأخیر انداخته بود، به سوی موصل و دیار ربیعه رفتند. الراضی در تکریت ماند و بجکم به پیشروی ادامه داد و در نبردی که روی داد، بجکم پیروز شد و ناصرالدوله به آمد گریخت؛ اما سپاه حمدانیان به نبرد ادامه دادند و نصیبین ودیار ربیعه را باز پس گرفتند (ابو علی مسکویه، ۱/ ۴۰۴-۴۰۶). پیش از اینکه، خبر فتح موصل به دست بجکم، به سبب کمبود جیره، خشمگین شده، به بغداد بازگشتند. در این هنگام، ابن رائق نیز از نهانگاه خود خارج شده، قرمطیان و عده‌ای از سپاهیان و تودۀ مردم را گردآورد و بر بغداد مسلط شد. از آن سوی بجکم و الراضی پس از صلح با ناصرالدوله رهسپار بغداد شدند. ابن رائق نیز پیکی فرستاد و تقاضای صلح کرد. سرانجام قرار شد که راه فرات، دیار مضر، حران، رها، قنسرین و عواصم دردست ابن‌رائق باشد. بنابراین، وی از بغداد خارج شد و الراضی و بجکم، به بغداد درآمدند (ابو علی مسکویه، ۱/ ۴۰۵-۴۰۹؛ صولی، ۱۱۷-۱۲۲؛ ابن‌اثیر، ۸/ ۳۵۳-۳۵۴).
در ۳۲۸ق/ ۹۴۰م ابوعبدالله بریدی با بجکم صلح کرد و دختر خود را به زنی به او داد. دو طرف، توافق کردند که بجکم به بلاد جبل لشکرکشی کند و ابوعبدالله نیز اهواز را از چمپ معزالدوله خارج سازد. امابریدی که قصد تصرف بغدا راداشت، در حرکت به سوی اهواز درنگ می‌کرد. چون بجکم از تصمیم ابوعبدالله آگاه شد، به بغداد بازگشت و سپس برای دستگیری ابوعبدالله رهسپار واسط شد، اما بریدی به بصره گریخت (ابوعلی مسکویه، ۱/ ۴۱۰-۴۱۳؛ ابن‌اثیر، ۸/ ۳۶۱-۳۶۳؛ ابن‌زبیر، ۴۶؛ همدانی، ۱/ ۱۱۵-۱۱۶؛ صولی، ۱۳۳).
چون الراضی درگذشت ۰۳۲۹ق/ ۹۴۱م)، به فرمان بجکم، ابوعبدالله کوفی دبیر وی، تمام دیوانیان، قاضیان، فقیهان و اعیان و اشراف بغداد را احضار کرد و باآنان دربارۀ انتخاب خلیفه، به گفت‌وگو پرداخت. برگزیدن المتقی (ﺣﻜ ۳۲۹-۳۳۳ق/ ۹۴۱-۹۴۵م) به عنوان خلیفه، در واقع، به خواست بجکم صورت گرفت. المتقی نیز برای بجکم که در واسط بود، درفش و خلعت فرستاد (ابوعلی مسکویه، ۲/ ۲-۳؛ صولی، ۱۸۶-۱۸۸، ۱۹۱؛ گردیزی، ۱۹۷؛ ابن‌اثیر، ۸/ ۳۶۸-۳۶۹).
در ۳۲۹ق ابو عبدالله بریدی سپاهی از بصره به مذار فرستاد. نیرویی که بجکم به فرماندهی توزون به مقابله با ایشان فرستاده بود، شکست خورد. بنابراین، بجکم خود را از واسط به قصد سرموب ابو عبدالله به راه افتاد؛ اما درمیان راه، خبر رسید که لشکر توزون بر بریدیان غلبه یافته است، بجکم عزم کرد که مدتی را در نواحی نهر جور به شکار بگذراند. در آنجا بجکم به طمع دستیابی به دارایی برخی از کردان ثروتمند، با شمار اندکی از غلامان و سپاهیان به سوی ایشان شتافت، ولی در نزاع با کردان به قتل رسید و سپاهش پراکنده شد (ابوعلی مسکویه، ۲/ ۹-۱۱؛ ابن‌اثیر، ۸/ ۳۷۱-۳۷۲؛ انطاکی، ۳۴). مدت امارت بجکم را ۲ سال و ۸ ماه و ۹ روز نوشته‌اند (ﻧﻜ : ابوعلی مسکویه، ۲/ ۱۱؛ ابن‌اثیر، ۸/ ۳۷۲).
بجکم بسیار مال‌دوست، بود، چنانکه پس از مرگ الراضی و پیش از برگزیدن الممتقی به خلافت، وی فرش و مقداری از اشیاء گرانبهای دیگر را از کاخ خلافت ربود. المتقی نیز پس از مرگ بجکم،کاخ و اموال او را تصاحب کرد (همو، ۸/ ۳۶۹، ۳۷۲؛ صولی، ۱۹۷). بجکم نه تنها اموال بسیاری را در کاخ خود پنهان کرده بود، بلکه بخشی از گنجینیۀ خویش را نیز در بیابان مدفون ساخته بود. به قولی، پس از مرگش، گنجهای مدفون او، گم شد (ابوعلی مسکویه، ۲/ ۱۱-۱۲؛ گردیزی، همانجا؛ ابن اثیر، ۸/ ۳۷۲؛ همدانی، ۱/ ۱۲۲؛ العیون، ۴(۲)/ ۹۸-۹۹؛ ابن جوزی، ۶/ ۳۲۱-۳۲۲؛ متز، ۱۱۶). بجکم، جویای قدرت و شهرت بود (برای نمونه، ﻧﻜ : ابو علی مسکویه، ۱/ ۳۷۰-۳۷۱). وی در روزگار الراضی، به ضرب سکه‌های زر و سیم دست زد که بر یک روی آن، تصویر بجکم را در لیباس نظامی و بر روی دیگر، او را در حال تفکر نشان می‌داد (صولی، ۱۳۶؛ مسعودی، ۴/ ۳۳۷). در عین حال، بجکم عنوان «مولێ امیرالمؤمنین» را برای خود به کار می‌برد (صابی، ۱۲۲-۱۲۳).
دربارۀ بجکم روایاتی نقل شده که زیرکی و هشیاری او را نشان می‌دهد (ﻧﻜ : ابوعلی مسکویه، ۱/ ۳۷۵-۳۷۷، ۳۹۷-۳۹۸، ۴۱۶؛ ابن‌اثیر، ۸/ ۳۴۸). همچنین شجاعت او، عامل مهمی برای پیروزیهای نظامیش بود؛ چنانکه، یک بار تنها با ۲۹۰تن، سپاهی ۱۰ هزار نفری را در هم شکست (ﻧﻜ : ابوعلی مکسکویه، ۱/ ۳۷۰-۳۷۱؛ متز، 28).
بجکم زبان رعبی را با اینکه خوب می‌فهمید، برای پرهیز از اشتباه، بدان سخن نمی‌گفت (صولی، ۱۹۴)، اما به همنشینی با ندیمان الراضی علاقه داشت و بیش از همه از سنان‌بن‌ثابت پرشک بهره می‌برد و از وی خواسته بود تا در نگاهداری جسم و جان و در تعدیل رتار و اخلاق، او را یاری رساند (ﻧﻜ : قفطی، ۱۹۲-۱۹۳؛ ابن ابی اصیبعه، ۳۰۲-۳۰۳؛ ابوعلی مسکویه ۱/ ۳۷۶، ۴۱۷-۴۱۸؛ تنوخی، ۷/ ۲۴۸-۲۴۹؛ متز، همانجا، نیز 29؛ دربارۀ خشونتهای بجکم). افزون براینف سنان‌بن‌رساله‌ای نیز برای بجکم نوشت (قفطی، ۱۹۵).
بجکم به روزگار خشک‌سالی، در واسط، میهمانخانه‌ای برای نیازمندان ساخت و همچنین در بغداد بیمارستانی بنا کرد (همو، ۱۹۳؛ ابن ابی اصیبعه، ۳۰۴غ ابوعلی مسکویه، ۱/ ۴۱۹-۴۲۰؛ ابن‌جوزی، ۶/ ۳۲۰). مسجد براثا نیز پس زا آنکه در عهد المقتدر عباسی (ﺣﻜ ۲۹۵-۳۲۰ق/ ۹۰۸-۹۳۲م) ویران گردید، در ۳۲۸ق به فرمان بجکم، بازسازی شد و بر ایوان آن نام الراضی خلیفه را نوشتند (خطیب، ۱/ ۱۰۹؛ متز 68؛ نیز ﻧﻜ : یاقوت، ۱/ ۵۳۴). وی برای بازپس گیری حجرالاسود از قرمطیان، پیشنهاد پرداخت ۵۰ هزار دینار کرد، اما ایشان نپذیرفتند، تا سرانجام آن را در ۳۳۹ق به مکه بازگرداندند (همدانی، ۱/ ۱۶۳؛ ابن اثیر، ۸/ ۴۸۶). ظاهراً بجکم به‌سبب حضور در میان ایرانیان، به بعضی از آیینهای ایشان علاقه داشت و بدان عمل می‌کرد، چنانکه، نوروز، سده و مهرگان را به جشن و سرور می‌گذراند (ﻧﻜ : صولی، ۱۳۲؛ مسیعودی، همانجا).

مآخذ

ابن‌ابی‌اصیبعه، احمد، عیون‌الانباء، نزار رضا، بیروت، دار مکتبة الحیاة؛ ابن‌اثیر، الکامل؛ ابن‌جوزی، عبدالرحمان، المنتظم، حیدرآباددکن، ۱۳۵۷ق؛ ابن‌زبیره، رشید، الذخائر و التحف، به کوشش محمد حمیدالله، کویت، ۱۹۵۹ق؛ ابوعلی مسکویه، احمد، تجارب الامم، به کوشش آمدرز، قاهره، ۱۹۱۴-۱۹۱۵م؛ انطامکی، یحیێ، تاریخ، به کوشش عمر عبدالاسلام تدمری، طرابلس، ۱۹۹۰م؛ تنوخی، محسن، نشوارالمحاضرة، به کوشش عبود عبدالاسلام شالجی، بیروت، ۱۹۹۵م؛ خطیب بغدادی، احمد، تاریخ بغداد، بیروت، درالمکتبت المعلمیه؛ صابی، هلال، رسوم دارلاخلافة، به کوشش میخائیل عواد، بیروت، ۱۴۰۶ق/ ۱۹۸۶م؛ صولی، محمد، الاوراق، قسم اخبار الراضی بالله و المتقی لله، به کوشش هیورث دن، قاهره؛ ۱۳۵۴ق/ ۱۹۳۵م؛ العیون و الحدائق، به کوشش نبیله عبدالمنعم داوود؛ بغداد، ۱۹۷۳م؛ فقیهی، علی‌اصغر، آل‌بویه و اوضاع زمان ایشان، تهران، ۱۳۵۷ش؛ قزوینی، محمد، یادداشتها، به کوشش ایرج افشار، تهران، ۱۳۳۷ش؛ قفطی، حسن‌بن محمد، تاریخ الحکماء، اختصار زوزنی، به کوشش لیپرت، لایپزیگ، ۱۹۰۳م؛ قمی، حسن‌ بن محمد، تاریخ قم، ترجمۀ حسن‌ بن علی قمی، به کوشش جلال‌الدین طهرانی، تهران، ۱۳۶۱ش؛ کاشغری، محمود، دیوان لغات الترک، استانبول، ۱۳۳۳ق؛ گردیزی، عبدالحی، زین الاخبار، به کوشش عبدالحی حبیبی، تهران، ۱۳۶۳ش؛ لغت فرس، اسدی طوسی، به کوشش عباس اقبال آشتیانی، تهران، ۱۳۱۹ش؛ مسعودی، علی، مروج‌لذهب، به کوشش محمدمحیی‌الدین عبدالحمید، قاهره، ۱۳۸۷ق/ ۱۹۶۷م؛ میرخواند، محمد، روضةالصفاء، تهران، ۱۳۳۸ش؛ همدانی، محمد، تمکلمة تاریخ الطبری، به کوشش البرت یوسف کنعان، بیروت، ۱۹۶۱م؛ یاقوت، بلدان؛ نیز:

Benveniste, E., «Mots voyageurs en Asie centrale», IA., 1948; vol.CCXXXVI; Clauson, G., An Etymological Dictionary of pre-Thireteeth-Century Turkish, Oxford, 1972; Mez, A., The Renaissance of Islam, tr. S. Kuda Bakhsh and D.S.Maregoliouth, London, 1937.
روزبه زرین‌کوب