احمد نهاوندی

اَحْمَدِ نَهاوَنْدی، احمد بن محمد نهاوندی حاسب (د 220-230ق/ 835-845م)، ستاره‌شناس و ریاضی‌دان ایرانی از سرگذشت او هیچ‌گونه آگاهی نداریم. زوتر (ص 10) و سزگین (GAS, V/ 226, VI/ 90, 135) ریاضی‌دان به نام احمد بن محمد حاسب را که ابن‌ندیم (ص 340) از وی یاد کرده است، با نهاوندی یکی شمرده‌اند، اما از آنجا که ابن ندیم از الزیج المشتمل، مهم‌ترین اثر نهاوندی نام نبرده است، درستی این استنباط مسلم به نظر نمی‌رسد (نیز نک‍ : ایرانیکا، I/ 653).
ابوالحسن علی ابن یونس (ه‍ م) حکایت می‌کند که نهاوندی در دوران یحیی بن خالد برمکی (د 190ق/ 805م) در جندیشاپور به رصد خورشید پرداخته، و بر پایۀ آن رصدها، الزیج المشتمل را تدوین کرده است. وی همچنین می‌افزاید که در فاصلۀ میان رصد بطلمیوس و رصد اصحاب ممتحن ــ که در سالهای 213-218ق به فرمان مأمون عباسی صورت گرفت ــ از رصد دیگری جز رصد نهاوندی آگاهی ندارد (ص 157؛ نیز نک‍ : زوتر، همانجا؛ کندی، «بررسی...»، 124؛ سایلی، 50). تاریخ این رصدها را، حدود سالهای 174-184ق تخمین زده‌اند. در برخی منابع نیز آمده است که ابزارهای اندازه‌گیری بسیار دقیق بوده‌اند (احمد، 176؛ نیز نک‍ : کندی، همانجا، نیز «علوم دقیقه»، 389؛ سایلی، 51). در این منابع از همکاران نهاوندی نام برده نشده، و دربارۀ نوع ابزارهای به کار رفته نیز هیچ‌گونه آگاهی داده نشده است.
علی ابن یونس در جای دیگر بی‌آنکه از کسی نام ببرد، به اندازه‌گیری میل اعظم خورشید در دهۀ 160ق، به عنوان یگانه رصدی که بر پایۀ اطلاعات وی در همان فاصلۀ زمانی صورت گرفته است، اشاره می‌کند (نک‍ : شوی، 10) و ممکن است منظور وی همان رصد نهاوندی در جندیشاپور بوده باشد. از سوی دیگر، بیرونی در «تحدید نهایات الاماکن لتصحیح مسافات المساکن» رصد اصحاب ممتحن را به عنوان یگانه رصدی که از عصر بطلمیوس تا آن زمان به آگاهی وی رسیده بوده است، معرفی می‌کند (ص 89-90) و همو در القانون المسعودی که چندسالی دیرتر تألیف کرده است، از یک رصد دیگر که ستاره‌شناسان مرو روایت کرده‌اند و نتایج آن با رصد اصحاب ممتحن یکسان بوده است، سخن می‌گوید (1/ 363). بدین ترتیب ملاحظه می‌شود که بیرونی به‌رغم توجه و اهتمام فراوانش به موضوع میل اعظم خورشید و کارهایی که برای اندازه‌گیری آن تا زمان وی صورت گرفته بوده است، از رصد جندیشاپور و نیز از الزیج المشتمل ذکری به میان نمی‌آورد. ازاین‌رو به نظر می‌رسد که رصد نهاوندی و زیج وی در میان ستاره‌شناسان آن زمان شهرتی نداشته است. در هر صورت پژوهشگران معاصر به اهمیت کار نهاوندی هم به علت تقدم زمانی و هم به سبب آنکه رصدهای وی تألیف الزیج المشتمل را به دنبال داشته است، تأکید می‌ورزند (سایلی، همانجا؛ سارتن، I/ 545؛ کندی، همان، 389-390).

آثـار

بجز الزیج المشتمل (زوتر، نیز کندی، «بررسی»، همانجاها)، این کتابها نیز به احمد بن محمد حاسب نسبت داده شده‌اند که چنانکه گذشت، برخی او را همان نهاوندی دانسته‌اند: 1. الجمع و التفریق (ابن‌ندیم، همانجا)؛ 2. المدخل الی علم النجوم (همانجا؛ حاجی خلیفه، 2/ 1642؛ زوتر، همانجا؛ قس: GAS، همانجا)؛ 3. کتاب الی محمد بن موسى فی النیل (ابن ندیم، زوتر، همانجاها). از این کتابها هیچ اثری باقی نمانده است.

مآخذ

ابن ندیم، الفهرست؛ ابن یونس، علی، الزیج الکبیر الحاکمی (نک‍ : مل‍ ، کوسن دوپرسوال)؛ بیرونی، ابوریحان، «تحدید نهایات الاماکن لتصحیح مسافات المساکن»، به کوشش پ. بولگاکف و ابراهیم احمد، مجلة معهد المخطوطات العربیة، قاهره، 1381-1382ق/ 1963م، ج 8، شم‍ 1 و 2؛ همو، القانون المسعودی، حیدرآباد دکن، 1373ق/ 1954م؛ حاجی خلیفه، کشف؛ نیز:

Ahmad, Nafis, «Muslim Contributions to Astronomical and Mathe-matical Geography», Islamic Culture, Hyderabad, 1944, vol. XVIII; Caussin de Perceval, J. J., «Le livre de la Grande Table Hakémite», Notices et extraits des manuscrits de la Bibliothéque nationale, Paris, 1802-1803, vol. VII )1(; GAS; Iranica; Kennedy, E. S., «A Survey of Islamic Astronomical Tables», Transaction of the American Philosophical Society, Philadelphia, 1956, vol. XLVI (2); id, «Exact Sciences», Cambridge History of Iran, ed. R. N. Frye, Cambridge, 1975, vol. IV; Sarton, G., Introduction to the History of Science, Baltimore, 1927; Sayili, Aydin, The Observatory in Islam, Ankara, 1960; Schoy, K., «Die Bestimmung der geographischen Breite eines Ortes... nach dem arabischen Text der Hakimitischen Tafeln des Ibn Yûnus», Annalen der Hydrographie und maritimen Meteorologie, 1922, vol. L; Suter, H., Die Mathematiker und Astronomen der Araber und uhre Werke, Leipzig, 1900.
محمدعلی مولوی