احمد نصیبی

اَحْمَدِ نَصیبی، احمدبن اُسامۀ هَمْدانی، معروف به نصیبی (دح 82ق/ 701م)، موسیقی‌دان و آوازخوان نامدار سدۀ اول هجری. نصیبی منسوب به نصیبین است (ابن منظور، ذیل نصب) و سمعانی عده ای از رجال نصیبین را به عنوان نصیبی ذکر کرده است (13/ 115-121). از سوی دیگر چون در بعضی از مآخذ از او به صورت «نَصْبی» یاد شده است (نک‍ : بستانی)، امکان دارد که شهرت او نصبی باشد. آنچه حدس نصبی به جای نصیبی را تقویت می‌کند. این است که در شرح حال او تصریح کرده‌اند که وی در خواندن نَصْب مهارتی بسزا داشته، و آن را رواج داده است (ابوالفرج، 5/ 161). احتمال می‌رود اینکه احمد نصیبی را به عنوان «صاحب الانصاب» یا استاد آوازهای نصب و نخستین کسی که آواز نصب را با تنبور خوانده است، معرفی کرده‌اند (همانجا)، به این صورت توجیه‌پذیر باشد که وی این اواز را پس از مدتی که بر اثر رویدادهای گوناگون مقارن صدر اسلام فراموش، یا متروک شده بوده، از نو مشهور و متداول کرده است.
شواهدی دردست است که نشان می‌دهد که نصب از غناهای بسیار معروف عرب بوده، و پیشینۀ باستانی داشته است، چنانکه تنها غنایی که قریش می‌شناخته، نصب بوده است. به موجب روایتهای افسانه‌ای، نضربن حارث از خاندان عبدالداربن قصی، نیای عرب، پس از آموختن عود و خوانندگی در حیره، شیوه‌ای از غنا را در مکه رواج داد که قینات یا زنان رامشگر آن را برگزیدند (مسعودی، 8/ 93-94) و به جای نصب رواج دادند (فارمر، 19).
از حوادث دوران زندگی و سرگذشت احمد نصیبی خبر قابل ملاحظه‌ای دردست نیست، فقط او را از بستگان یا دوستان نزدیک اعشای همدان، شاعر معروف دانسته‌اند که در آوازهای خود بیشتر از اشعار او استفاده می‌کرده است (ابوالفرج، 5/ 162). نمونه‌هایی از این اشعار در الاغانی دیده می‌شود که ابوالفرج اصفهانی به آهنگ آنها اشاره کرده، و توضیح داده که در چه مجرایی و با چه انگشتی اجرا می‌شده است (5/ 162-164). ایکه گفته‌اند وی با اعشى به سپاه ابن اشعث که بر حجاج خروج کرده بود (دینوری، 275)، پیوسته، و در جنگ کشته شده است (ابوالفرج، 5/ 153، 162؛ نیز نک‍ : ه‍ د، 3/ 19)، نیز ارتباط نصیبی را با اعشى تأیید می‌کند. دیگر از رویدادهای زندگی احمد نصیبی، چنانکه گفته‌اند، آشنایی او با عبدالله بن زیاد حاکم کوفه است که با هنرمندی خود توانست در زمرۀ ندیمان او درآید (ابوالفرج، 5/ 161).
از اینکه نوشته‌اند احمد نصیبی نخستین هنرمندی است که در دوران اسلامی تنبور نواخته، و همراه با این ساز آواز نصب را هنرمندانه خوانده است (همانجا)، به نظر می‌رسد که او هم مانند بسیاری از هنرمندان آن روزگار، نظیر ابن مسجع با موسیقی ایرانی آشنایی داشته است (نک‍ : فارمر، 69)، زیرا تنبور یکی از اصیل‌ترین سازهای باستانی ایران به‌شمار می‌رود و طبعاً نوازندگی هنرمندانۀ آن مستلزم اطلاع از موسیقی ایرانی بوده است.

مآخذ

ابن منظور، لسان؛ ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، بیروت، 1390ق/ 1970م؛ بستانی؛ دینوری، احمد، الاخبار الطوال، قاهره، 1960م؛ سمعانی، عبدالکریم، الانساب، حیدرآباد دکن، 1402ق/ 1982م؛ مسعودی، علی، مروج الذهب، به کوشش باربیه دومنار، پاریس، 1874؛ نیز:

Farmer, H. G., A History of Arabian Music, London, 1967.
تقی بینش