احمد شاه بهادر

اَحْمَدْشاهِ بَهادُر، ابوالنصر مجاهدالدین (حک‍ 1161-1167ق/ 1748-1754م)، فرمانروای گورکانی (مغول) هند. احمد پسر محمد شاه بود که در روزگار او امپراتوری گورکانی ــ به‌ویژه پس از حملۀ نادرشاه بر هند ــ سخت به سستی و انحطاط گرایید. محمدشاه که دل تنها در گرو مهر حرم داشت و کار سلطنت را سهل گرفته بود، تقریباً همۀ استانهای هند را که اورنگ زیب (ه‍ م) به میراث گذاشته بود، از دست داد. اقوام مَرْهَته، از گجرات تا بنگال را زیر نفوذ خود داشتند و جاتها در آگره، افغانان روهیله در روهیل‌خند و سیکها در پنجاب به قدرت رسیده بودند (بنرجی، 18-20؛ بهادر، 504-505 / (1)II). احمدشاه نیز روزگار کودکی و جوانی را در حرم شاهی گذرانید و حتی اجازه نداشت که در اجتماع ظاهر شود. او از فنون جنگی و تدابیر کشورداری کاملاً بی‌بهره بود (الیوت، VIII/ 104-105, 112) و نخستین‌بار هنگامی زندگی اندرون حرم را ترک گفت که احمدشاه درانی (ه‍ م) به هند لشکر کشید.
محمدشاه که بیمار بود، به سفارش اعتمادالدولۀ وزیر برای پشت گرمی سپاه، احمدشاه را به سرداری لشکر گمارد و دایی شاهزاده، سعادت خان را به مشاورت او منصوب کرد و مسئولیت ادارۀ جنگ را نیز به وزیر سپرد. نبرد دو سپاه مغول و درانی در 13 ربیع‌الاول 1161ق/ 3 مارس 1748م در 6 میلی سِرهند آغاز شد. در بحبوحۀ جنگ، شاه درانی با ارسال هدایایی برای شاهزاده احمد، به او پیغام داد که در صورت واگذاری فتوحات نادرشاه در هند و نیز ارسال مالیات به او ــ همچنانکه پیش‌تر برای نادرشاه فرستاده می‌شد ــ از این لشکرکشی باز خواهد گشت؛ اما سرسختی اعتمادالدوله در برابر این درخواست موجب شد تا جنگ همچنان ادامه یابد. با اینکه اعتمادالدوله در پی ادامۀ نبرد به قتل رسید، ولی به پایمردی صفدر جنگ (ه‍ م) و برخی دیگر از فرماندهان شاهزاده، سپاه احمد شاه درانی پای به گریز نهادند (کشمیری، 206؛ الیوت، VIII/ 106-109؛ قس: حسینی، 1/ 113-129، شرح مبسوط و جانبدارانۀ منشی دربار احمد شاه درانی). به‌این‌ترتیب نخستین مأموریت شاهزاده احمد به پیروزی انجامید.
محمدشاه در 27 ربیع‌الثانی 1161 درگذشت، درحالی‌که شاهزاده احمد همراه با سپاه در راه بازگشت به دهلی به ناحیۀ پانی‌پت رسیده بود، صفدر جنگ پس از آگاهی از مرگ امپراتور در همانجا شاهزاده را به پادشاهی برنشاند و شاه جدید برای خویش لقب «مجاهدالدین ابوالنصر احمدشاه بهادر پادشاه غازی» را برگزید (کشمیری، 240). صفدر جنگ وزارت یافت و جاویدخان خواجۀ حرمسرا که خواندن و نوشتن هم نمی‌دانست، داروغۀ دیوان خاص شد. همچنین مادر احمدشاه به تدریج نیرومند شد، تا جایی که تمام قدرت امپراتوری جز نامی نماند (الیوت، VIII/ 112-114). در این میان احمدشاه درانی فرصت را غنیمت شمرد و در 1162ق بار دیگر به پنجاب تاخت؛ معین‌الملک میرمنو حاکم پنجاب پس از اندک مقاومتی تسلیم شد و چارمحال: سیالکوت، ایمن‌آباد، پرسارور و اورنگ‌آباد (نک‍ : همو، VIII/ 115) ــ از متصرفات پیشین نادرشاه ــ به دست احمدشاه درانی افتاد (حسینی، 1/ 134-136؛ شاهنوازخان، 1/ 360؛ لاهوری، 1/ 208-209). او همچنین 3 سال بعد به بهانۀ نرسیدن مالیۀ چارمحال، برای سومین‌بار به پنجاب تاخت که این‌بار نیز سپاهیان مغول به سرداری معین‌الملک را که از سوی امپراتوری پشتیبانی نمی‌شدند، شکست داد و پنجاب و مولتان را به قلمرو خود افزود (همو، 1/ 209-211؛ بنرجی، 19-20). دربارۀ یکی از علل این شکست گفته‌اند که غازی‌الدین خان ــ یکی از بزرگان دربار دهلی ــ معین‌الملک را دشمن می‌داشت و از این‌رو شاه را از ارسال نیروی کمکی به پنجاب باز داشت (لاهوری، همانجا؛ نیز نک‍ : ه‍ د، احمدشاه درانی).
دربار شاه با از دست رفتن بخشی از قلمرو امپراتوری چنان به آشفتگی گرایید که شاه از ادارۀ کاخ و حرم خویش باز ماند، تاجایی‌که برای جبران وضع بد مالی دربار، زیورآلات زنان حرم را از آنان گرفت (الیوت، VIII/ 115-116, 122).
از سوی دیگر صفدر جنگ که اوده و الله‌آباد را در اختیار داشت، با آگاهی از وضع شاه در فکر افزایش قدرت خویش بود. او اقوام روهیله، بنگش،مرهته و جات را بر ضد یکدیگر تحریک می‌کرد و مدتی را در جنگ با آنان گذرانید (شاهنوازخان، 1/ 366-367). با این حال به درخواست احمدشاه با جلب کمک سپاهیان مرهته برای مقابله با درانیها، هولکر، سردار آنان را به دهلی نزد احمدشاه آورد، اما جاویدخان خواجه که بر دستگاه امپراتوری نفوذی تمام داشت، با موافقت شاه، با ایلچی شاه درانی از در سازش درآمد که در پی آن صفدر جنگ به همین بهانه جاویدخان را کشت (همو، 1/ 362، 367). شاه که از افزونی قدرت صفدر جنگ به هراس افتاده بود، غازی‌الدین خان را که برکشیدۀ صفدر جنگ بود، به دشمنی او برانگیخت. سرانجام این کشمکشها به سبب شیعی‌بودن صفدر جنگ، به جنگ مذهبی در دهلی منجر شد (فدایی، 4/ 311-314).
صفدر جنگ، آشکارا علم مخالفت با شاه را برافراشت و حتی یکی از شاهزادگان را به فرمانروایی نامزد ساخت. در برابر، احمدشاه نیز، انتظام‌الدوله پسر فخرالدین خان را به جای صفدر جنگ، وزارت داد (شاهنوازخان، 1/ 367-368). آنگاه غازی‌الدین، سپاه مرهته را بر ضد صفدر جنگ به یاری خواند که درنتیجه صفدر جنگ ترک مخالفت گفته، به حکومت الله‌آباد و اوده بسنده کرده، رهسپار آن دیار شد (فدایی، 4/ 314). اندکی بعد هنگامی که غازی‌الدین خان، با حمایت سپاهیان مرهته در حوالی آگره، 
جاتها را، به جرم حمایت از صفدر جنگ، در محاصره داشت، امپراتور به سبب بیم افزایش قدرت او، به قصد براندازی وی به سکندره شتافت، اما با سپاهیان مرهته درگیر شد و گروهی از زنان حرم او اسیر شدند. امپراتور به ناچار غازی‌الدین خان را که از پشتیبانی مرهته برخوردار بود، به جای انتظام‌الدوله به وزارت برگماشت، اما غازی‌الدین در نخستین روز وزارت، شاه و مادرش را به زندان افکند و پس از یک هفته هر دو را نابینا ساخت و عزالدین فرزند جهاندارشاه را در 10 شعبان 1167 به سلطنت برنشاند (شاهنواز، 3/ 887-889). احمدشاه معزول و نابینا 21 سال دیگر زنده بود، تا اینکه در 1189ق/ 1775م در روزگار سلطنت شاه عالم درگذشت (دانشنامه). مدت پادشاهی او را 6 سال و 3 ماه و 16 روز نوشته‌اند (نیاز، 20-21).

مآخذ

حسینی، محمود، تاریخ احمد شاهی، مسکو، 1974م؛ دانشنامه؛ شاهنواز خان، مآثر الامرا، به کوشش عبدالرحیم و میرزا اشرف علی، کلکته، 1888-1892م؛ فدایی، نصرالله، داستان ترکتازان هند، بمبئی، 1309ق؛ کشمیری، عبدالکریم، بیان واقع، به کوشش نسیم، لاهور، 1390ق/ 1970م؛ لاهوری، علی‌الدین، عبرت‌نامه، لاهور، 1381ق/ 1961م؛ نیاز، تاریخ کنجپوره، به کوشش محمدباقر، لاهور، 1393ق/ 1973م؛ نیز: 

Bahadur, K. P., A History of Indian Civilisation, New Delhi, 1980; Banerjee, A. Ch., The New History of Modern India 1707-1947, Calcutta, 1983; Elliot, H. M., The History of India, Lahore, 1976.
محمد آصف فکرت