اَحْمَدْزی، یا احمدزائی، احمدزئی، یعنی دودمان احمد، نام طوایفی که از چند قبیلۀ پشتون منشعب شده‌اند و هریک به نیای خویش، احمد، منسوبند.
احمدزیان در سرزمینهای مرزی افغانستان ـ پاکستان زندگی می‌کنند. دو خاندان احمدزی در افغانستان از شهرت بیشتری برخوردارند: نخست، شاخه‌ای از قبیلۀ ابدالی که دودمان احمدشاه دُرّانی از آن جمله است. این خاندان در تاریخ افغانستان از مقام والایی برخوردار بوده، و گاه‌به‌گاه در رخدادهای سیاسی این کشور نقش برجسته‌ای داشته‌اند. خاندان دیگر بیشتر در استانهای پَکتیا و لوگر اقامت دارند. از مهم‌ترین دودمانهای احمدزیان، می‌توان به عیسی خیل، موسى خیل و اکورزی (یا اکورخیل) اشاره کرد (نک : ایرانیکا). الفینستون (II/ 157) از احمدزیانی یاد می‌کند که در شرق لوگر و جنوب رودخانۀ کابل تا جلال‌آباد استقرار یافته‌اند. برخی (شیرمحمدخان، ۲۲۲)، احمدزیان را شاخه‌ای از عمرزی و برخی دیگر آن را شاخه‌ای از طایفۀ کاکری دانسته‌اند (اعتضادالسلطنه، ۳۳). در افغانستان برخی از روستاها که احمدزیان آنها را آباد کرده، یا در آنها اقامت دارند، به نام احمدزی معروف شده‌اند؛ ازجملۀ آنهاست، روستاهایی در بخش شیرزاد خوگیانی و منطقۀ لغمان در استان ننگرهار و نیز در منطقۀ جاجی در استان پکتیا (دائرةالمعارف آریانا).
در ناحیۀ مرزی پاکستان، معروف‌ترین گروههای قومی احمدزی اینهاست:
۱. احمدزیِ وزیر (در جنوب وزیرستان) از دودمان احمد بن موسى درویش که تبار آنان به شخصی به نام کرلان می‌رسد و ازاین‌رو به کرلانی نیز معروفند (کارو، 21؛ نیز نک : شیرمحمدخان، ۲۵۱). این احمدزیان از طریق پیوند با دیگر قبایل، خاندانهای جدیدی پدید آورده‌اند (برای تفصیل، نک : موری، 103). بلو (ص 118-119) جمعیت این احمدزیان را ۱۰ هزار خانوار نوشته، و ۱۲۳ شاخۀ قبیله‌ای آن را نام برده است. در تواریخ خورشید جهان هم نام ۱۷۵ طایفۀ احمدزی که از دو خاندان بزرگ سین خیل و کالو خیل وزیری منشعب شده‌اند. در ضمن نسب نامه‌ای یاد شده است (شیرمحمدخان، ۲۵۴).
۲. احمدزی سلیمان خیل، خاندان مهم چادرنشین که با قبیلۀ سلیمان خیل غلزی ارتباط دارند و خیمه‌گاه زمستانی آنان در سدۀ ۱۹م در پهارپور از توابع دیره اسماعیل خان بوده است (موری، همانجا).
۳. احمدزی داوتانی (یا دفتانی)، که با قبایل متحد لودی پیوند دارد (همو. 123؛ شیرمحمدخان، ۲۲۲). زیستگاه زمستانی ایشان در کرانه‌های رودخانۀ سند در میان کَت مَلانه و پَرکه از توابع دیره اسماعیل خان بوده است.
۴. چندین خاندان دیگر احمدزی که در کرانۀ رودخانۀ گومل زندگی می‌کنند (برای تفصیل بیشتر و نام این خاندانها، نک : موری، 203).
مؤلف حیات افغان (حیات خان، 146) از شاخه‌ای از احمدزی که با شاخۀ خدوزی از خاندان بزرگ‌تر ادین زی منشعب شده، یاد می‌کند.
مآخذ
دائرةالمعارف آریانا، کابل، ۱۳۳۰ش؛ شیرمحمدخان، تواریخ خورشید جهان، لاهور، ۱۳۱۱ق؛ اعتضادالسلطنه، علیقلی میرزا، تاریخ وقایع و سوانح افغانستان، به کوشش هاشم محدث، تهران، ۱۳۶۵ش؛ نیز:
Bellew, H. W., An Inquiry into the Ethnography of Afghanistan, Graz, 1973; Caroe, Olaf, The Pathans, 550 B. C.- A. D. 1957, London, 1964; Elphinstone, M., An Account of the Kingdom of Caubul, Oxford, 1972; Hayat Khan, M., Afghanistan and its Inhabitants (Hayat-i-Afghan), tr. Henry Priestly, Lahore, 1981; Iranica ; Murray, J. W., A Dictionary of the Pathan Tribes, Calcutta, 1899.
محمدآصف فکرت