احمد بن عیسی

اَحْمَدِ بْنِ عیسى، از نخستین نورشناسان در جهان اسلام (سدۀ 3ق/ 9م). از زندگانی وی هیچ‌گونه آگاهی دردست نیست و کتاب المناظر و المرایا المحرقه، یگانه اثری است که از وی باقی مانده است. احمد بن عیسی در این کتاب، نخست دربارۀ چشم و چگونگی دیدن بحث می‌کند و چنین می‌گوید: یک نیروی نوری (قوة نوریة) از چشم بیرون می‌آید و مخروطی نوری ایجاد می‌کند که رأس آن در چشم و چگونگی رسیدن پرتوهای نور از نقاط گوناگون به سطح خارجی آن، بازتاب پرتو نور از سطوح درخشان، چگونگی تصویر در آیینه، و نیز مسألۀ انکسار نور را وصف می‌کند (ص 1-63). سپس دربارۀ اختلاف مناظر و اینکه چرا اجسام هرچه از چشم دورتر شوند، کوچک‌تر به نظر می‌رسند، تا جایی که به کلی ناپدید می‌گردند، دربارۀ هاله (حلقۀ نورانی) و رنگین‌کمان و علت پدید آمدن آن و آراء پیشینیان دربارۀ آن سخن می‌گوید (ص 63-74) و آنگاه بار دیگر به موضوع اختلاف مناظر باز می‌گردد (ص 75-123). بحثی دربارۀ دوبینی (حَوَل) و نیز تأثیر الکل در چگونگی دید و نیز مطالب دیگری دربارۀ ساختمان چشم و بیماریهای مربوط به بینایی، همراه با نقل قولهایی از پزشکان یونانی در پی می‌آید (ص 123-134).
در سراسر کتاب از دانشمندان یونانی بسیار نام برده می‌شود: از اقلیدس و کتابهای المناظر و اصول وی، آنتمیوس و اثر او دربارۀ انعکاس شعاع از آیینه‌های سوزان، ارشمیدس و داستان کاربرد مجموعه‌ای از آیینه‌های مسطح، برای آتش زدن کشتیهای دشمن، ارسطو و آراء وی دربارۀ هاله و رنگین‌کمان، نیز سخن او دربارۀ علت دوبینی مستان، سوفسطاییان و نظریات ایشان دربارۀ خطای چشم، و سرانجام از بقراط و جالینوس و سخنان آنان دربارۀ تشریح چشم و بیماریهای آن (ص 71، 74، 89، 123، 126، 130؛ نیز نک‍ : صبره، مقدمه، 63، 37).
در این اثر از هیچ‌یک از دانشمندان جهان اسلام نام برده نمی‌شود، و نیز تصور نمی‌رود منظور مؤلف از پیشینیان (الاوائل) که چندین‌بار به ایشان اشاره می‌کند (ص 62، 63، 134، جم‍‌ )، دانشمندان سده‌های نخستین اسلام بوده باشد؛ ازاین‌رو، و نیز به سبب برخی نارساییهای علمی که در سراسر این اثر دیده می‌شود، به نظر می‌رسد که کتاب المناظر احمد بن عیسی، پیش از دیگر کتب عربی مربوط به این فن، و احتمالاً پیش از 250ق/ 863م نوشته شده است (کراوزه، 759-760؛ نیز نک‍ : صیره، همانجا).
این اثر در قیاس با تألیفات دانشمندان کهن یونان، نشانۀ تحول عمده‌ای در علم مناظر نیست، اما به علت تاریخ کهن و گستردگی مطالب آن، ارزش بررسی مفصل را دارد. در عین حال، عبارت ناشیانۀ «کتاب فیه المناظر و المرایا المحرقة تألیف احمد بن عیسی علی مذهب اقلیدس فی علل البصر» در صفحه عنوان آن ــ که بی‌گفت‌وگو مربوط به ناسخ است ــ موجب داوری شتاب‌زده‌ای شده است که باید در آن تأمل کرد (نک‍ : صبره، همانجا).
از این کتاب دو نسخۀ خطی شناخته شده است، یکی نسخۀ کتابخانۀ راغب پاشا به شمارۀ 934 و دیگری نسخۀ کتابخانۀ لاله‌لی به شمارۀ (2)2759 که هر دو نسخه فاقد تاریخ کتابت است. کراوزه نسخۀ راغب پاشا را با قید تردید مربوط به سدۀ 6ق/ 12م می‌شمارد. نسخۀ لاله‌لی در 870ق/ 1466م به ملکیت محمد بن ابی‌الفتح صوفی، ستاره‌شناس مصری (زوتر، 185) درآمده، و احتمالاً مدت کوتاهی پیش از این تاریخ استنساخ شده بوده است (دفتر کتبخانه...، 217؛ کراوزه، همانجا؛ صبره، مقدمه، 37). نسخۀ لاله‌لی ناقص است و در حدود 8 صفحه از پایان آن از میان رفته است. از این اثر گزیده‌هایی نیز به خط عبری در واتیکان نگهداری می‌شود (صبره، همانجا).

مآخذ

احمد بن عیسی، المناظر و المرایا المحرقة، تصویر نسخۀ خطی کتابخانۀ راغب پاشا، شم‍ 934؛ دفتر کتبخانۀ لاله‌لی، آستانه، 1311ق؛ نیز: 

Krawse, M., «Stambuler Handschriften islamischer Mathematiker», Beiträge zur Erschliessung arabischen Handschriten in Istanbul und Anatolien, Frankfurt, 1981, vol. II; Sabra, A. I., The Optics of Ibn al-Haytham, London, 1989, vol. II; Suter, H., Die Mathematiker und Astronomen der Araber und ihre Werke, Leipzig, 1900.
بخش علوم