حسن بن نوح قمری

حَسَنِ بْنِ نوحِ قَمَری، مکنى به ابومنصور بخاری، پزشک سدۀ ۴ ق / ۱۰ م. 
تاریخ دقیق ولادت و وفات او مشخص نیست و از زندگی او نیز اطلاعی در دست نیست. ابن ابی اصیبعه (۱ / ۳۲۷) به نقل از شمس‌الدین عبدالحمید بن عیسی الخسروشاهی می‌گوید که ابن سینا از محضر درس حسن بن نوح استفاده کرده است (نیز نک‍ : نامه ... ، ۲ / ۲۳۱؛ قس: مدرس، ۵ / ۱۷۹)؛ با این حال ابن‌سینا از حسن بن نوح در میان استادان خود یاد نکرده است (نک‍ : ه‍ د، ابن‌سینا). در نامۀ دانشوران (۲ / ۲۳۱-۲۳۲) ابومنصور معاصر زکریای رازی شمرده شده (نیز نک‍ : کاسمی، «ه‍‌ »، که همین مطلب را بدون ذکر مأخذ آورده است) و در عین حال تاریخ مرگ او در حدود سال ۳۸۰ ق / ۹۹۰ م ذکر شده است که این با توجه به سال مرگ رازی (ح ۳۱۳ ق / ۹۲۵ م) درست نمی‌نماید. همچنین به نوشتۀ مؤلفان نامۀ دانشوران (۲ / ۲۳۲)، رازی در الحاوی، مطالبی از علل العلل حسن بن نوح نقل کرده است، اما چنین منقولاتی در الحاوی یافت نمی‌شود. به هر حال، حسن بن نوح پس از روزگار رازی می‌زیسته، زیرا در الغنى و المنى مطالبی از آثار او آورده است. وی احتمالاً از اهالی کمره، در نزدیکی بخارا بوده است و پسوند قمری که در انتهای نام او آمده، به احتمال زیاد معرب کمری است (امام، ۱۱). 
زندگی‌نامه‌نویسان، کتابهای علل العلل، الغنى و المنى، مجموعة الادویة المفردة، معالجات المنصوری، رسالة فی امراض الصدر، رسالة فی الحمیات، مقالة فی الاستسقاء، مقالة فی البحران، و التنویر را در زمرۀ آثار او آورده‌اند (بغدادی، ۱ / ۲۷۲؛ نامه، همانجا). از این میان، تنها دو کتاب الغنى و المنى و التنویر در دست است. 
۱. الغنى و المنى، کتابی به زبان عربی که آن را «کنّاش حسن در طب» نیز نامیده‌اند و خلاصه‌ای از اقوال گذشتگان در امراض و مداوای آنها و کیفیت تشخیص است، به‌ویژه آنچه رازی در کتابهایش آورده است (نک‍ : ص ۷). حسن بن نوح در مقدمه، هدف خود را از جمع‌آوری این کتاب، در بی‌نیازی پزشکان از مراجعه به آثار بی‌شمار دانسته است (نک‍ : ص ۱). الغنى و المنى شامل ۳ مقاله است: مقالۀ اول در بیان انواع بیماریها (شامل ۱۲۰ باب)، مقالۀ دوم در نشانه‌های بیماریها (شامل ۴۰ باب)، و مقالۀ سوم در انواع تبها (شامل ۱۶ باب). برخی کاتبان این نسخه را «کناش» هم نامیده‌اند (برای نمونه، نک‍ : همانجا). 
۲. التنویر، کتابی به فارسی با نثری ساده و روان، در ترجمه و تفسیر اصطلاحات پزشکی که حسن بن نوح خود آن را بی‌کم‌وکاست به عربی برگردانده است (امام، ۱۴). این کتاب مانند یک فرهنگ پزشکی است؛ ابومنصور در مقدمۀ آن به این نکته اشاره می‌کند و می‌گوید که الفاظی را برگزیده است که کاربرد بسیار دارند و برای هریک توضیح مفید و جامعی آورده است (نک‍ : ص ۳۵). این کتاب در ۱۰ باب مرتب شده که در هرکدام، اصطلاحات بدون ترتیب خاصی آمده است (نک‍ : جم‍‌ ). 

مآخذ

ابن ابی اصیبعه، احمد، عیون الانباء، به کوشش آ. مولر، قاهره، ۱۲۹۹ ق / ۱۸۸۲ م؛ امام، محمدکاظم، «تاریخچۀ زندگانی و آثار طبی ابومنصور بخاری»، التنویر (نک‍ : هم‍ ، حسن بن نوح)؛ بغدادی، هدیه؛ حسن بن نوح، التنویر، به کوشش محمدکاظم امام، تهران، ۱۳۵۲ ش؛ همو، الغنى و المنى، نسخۀ خطی کتابخانۀ مجلس، شم‍ ۵۷۹‘۱؛ کاسمی، نصرت‌الله، مقدمه بر التنویر (نک‍ : هم‍ ، حسن بن نوح)؛ مدرس، محمدعلی، ریحانة الادب، تهران، ۱۳۳۲ ش؛ نامۀ دانشوران، قم، دارالفکر.

سعید اکبری شاد