حسن پاشا قره حصارلی

حَسَنْ‌پاشا قَره‌حِصارْلی (1090؟- 1161ق / 1679- 1748م)، صدراعظم عثمانی به روزگار فرمانروایی محمود اول، بیست و چهارمین سلطان عثمانی (حک‍‌ 1142- 1168ق / 1729-1755م).
وی در روستای اِورین یا اودین (دلاورزاده، 71؛ سامی، 3 / 1947؛ ثریا، 2 / 152) که قابالی نیز خوانده می‌شود، به دنیا آمد (IA,V(1) / 325؛ «دائرة‌المعارف ترک»، XIX / 22). حسن‌پاشا به سبب واقع شدن محل تولدش در بخش اِسْکِفْسِر در استان قره‌حصار شرقی، به حسن‌پاشا قره‌حصارلی ــ حصاری ــ معروف است (همانجاها؛ دانشمند، IV / 79؛ EI2, III / 253 ؛ «دائرة‌المعارف دیانت ... »، XVI / 339). او را حسن‌پاشا سید یا سعید هم خوانده‌اند که ارتباطی به انتساب وی به خاندان نبوت ندارد (همان، نیز سامی، همانجاها).
 حسن‌پاشا در جوانی به «محمیۀ قسطنطنیه» ــ استانبول ــ آمد و در زمرۀ بکتاشیان به سپاه ینی‌چری پیوست (دلاورزاده، سامی، ثریا، همانجاها) و مدارج نظامی را به سرعت پیمود (پاکالین، I / 380, II / 317؛ دلاورزاده، 72؛ سامی، همانجا). پس از درگذشت عبدالله پاشا، آغای ینی‌چری، در جریان جنگ عثمانی ـ اتریش و در وِدین، به جای او منصوب شد (1151ق / 1738م) و به سبب شجاعت و کاردانی در همین جنگ به ویژه در فتح بلگراد و حصار جیق (اوزون چارشیلی، 287-288 / (IV(1) با حفظ مقام، به مرتبۀ وزارت نیز ارتقا یافت و به آغاپاشا ملقب شد 
(«دائرة‌المعارف دیانت»، همانجا). پس از عزل علی‌پاشا حکیم اوغلو از صدارت عظما، حسن‌پاشا در 4 شعبان 1156ق / 13 سپتامبر 1743م به‌ جای او نشست (همانجا؛ دانشمند، IV / 478-479؛ پاکالین، II / 279 ؛ هامرپورگشتال، VIII / 46, 70).
آغـاز صدارت حسن‌پاشا، هم‌زمان با جنگهای عثمانی ـ ایران پس از سقوط صفویه بود. حسن‌پاشا برای رویارویی با سپاه نادرشاه، فرمانروای جدید ایران، به تجهیز قشون برخاست؛ اما چون نادرشاه در تصرف قلعۀ موصل ناکام ماند (همانجاها؛ هامرپورگشتال، VIII / 46) و خواهان صلح شد، صدراعظم نیز از اعزام نیرو خودداری کرد. وی به اصلاحات در ساختار دولت عثمانی و نیز گسترش مناسبات سیاسی با دول دیگر پرداخت که انعقاد قرارداد صلح با ایران از آن جمله بود (یوجل، VI / 26-27؛ اوزون چارشیلی، IV(1) / 309؛ مهدوی، 66، 99-100).
از اقدامات مهم حسن‌پاشا، میانجیگری در موضوع وراثت خاندان سلطنتی اتریش است که از 1740م / 1153ق موجب کشمکش و جنگ میان دول اروپاییِ انگلستان، فرانسه، سیسیل، سوئد، پروس و فلامان (امروزه بخشی از کشور بلژیک) شده بود و روند بازرگانی عثمانی را مختل کرده، و برای دولت بحران اقتصادی پدید آورده بود (اوزون‌چارشیلی، IV(1) / 344؛ «دائرة‌المعارف دیانت»، XVI / 340). حسن‌پاشا سفیران دول متخاصم مقیم استانبول را فراخواند و تصمیم دولت عثمانی را مبنی بر میانجیگری اعلام کـرد (اوزون چارشیلی، همانجا) و از آنان خواست که از گسترش جنگ به آبهای قلمرو عثمانی خودداری کنند («دائرة‌المعارف دیانت»، همانجا). او همچنین با اعزام احمدپاشا بُنوال (ه‍ م) به دربارهای اروپایی به گسترش روابط سیاسی با آنان پرداخت (EI2 ، «دائرة‌المعارف دیانت»، همانجاها؛ هامرپورگشتال، VII / 480).
به‌رغم این اقدامات، چون کوششهای حسن‌پاشا برای رفع بحران اقتصادی و قحطی در استانبول ناکام ماند، و از سوی درباریان برضد او تحریکاتی صورت گرفت، پس از نزدیک به 3 سال صدارت در رجب 1159 / ژوئیۀ 1746، از مقام خود عزل، و به جزیرۀ رودس (ه‍ م) تبعید شد (دلاورزاده، سامی، دانشمند، ثریا، همانجاها؛ IA, V(1) / 323). او پس از 7 ماه اقامت در رودس، به‌عنوان «متصرف» یـا فرماندار ایچـل (ه‍‌ م) ــ استانی در جنوب آنـاتولی در حـوزۀ مدیتـرانۀ شـرقی ــ و سپـس ولایت دیار‌بکر برگزیده شد. وی اندکی بعد در ذیحجۀ 1161 در همان‌جا درگذشت و به خاک سپرده شد (همانجاها).
منابع تاریخ عثمانی، حسن‌پاشا را به رغم فقدان تحصیلات عالی، به سیاستمداری، درستکاری و نیکوکرداری ستوده‌اند. از او آثار خیریه‌ای شامل مسجد، مدرسه، گرمابه، کاروان‌سرا و نظایر آن در استانبول و بلگراد بر جای مانده است. مجتمع واقع در میدان بایزید امروز که بخشی از آن محل انستیتوی ترکیات دانشگاه استانبول است، از یادگارهای او به شمار می‌رود (IA, V(1) / 321).

مآخذ

ثریا، محمد، سجل عثمانی (تذکرۀ مشاهیر عثمانیه)، استانبول، 1311ق؛ دلاورزاده، عمر، «حسن پاشا سید»، همراه حدیقة الوزراء عثمان‌زاده تائب، فرایبورگ، 1969م؛ سامی، شمس‌الدین، قاموس الاعلام، استانبول، 1308ق؛ مهدوی، عبدالرضا هوشنگ، تاریخ روابط خارجی ایران، تهران، 1349ش؛ نیز:

Daniṣmend, İ, H., İzahlı Osmanlı tarihi kronolojisi, Istanbul, 1955; EI 2; Hammer-Purgstall, J., Geschichte des osmanischen Reiches, Graz, 1963; IA; Pakalın, M. Z., Osmanlı tarih deyimleri ve terimleri sözlüĝü, Istanbul, 1946; Türk ansiklopedisi, Ankara, 1971; Türkiye diyanet vakfı İslâm ansiklopedisi, Istanbul, 1997; Uzunçarsılı, İ. H., Osmanlı tarihi, Ankara, 1982; Yücel, Y. and A. Sevim, Türkiye tarihi, Ankara, 1992.
علی اکبر دیانت