حسان بن مالک

حَسّانِ بْنِ مالِک، دانشمند، ادیب و شاعر روزگار عامریان در اندلس، و وزیر عبدالرحمان پنجم مستظهر بن هشام (حک‍ 414 ق / 1023 م). 
تاریخ درگذشت وی را به‌اختلاف پیش از 320 ق / 932 م و 416 ق / 1025 م آورده‌اند (حمیدی، 1 / 305؛ ابن‌بشکوال، 1 / 155) که با توجه به تاریخ حکومت عبدالرحمان، 416 ق می‌تواند صحیح باشد. کنیۀ او ابوعبده است. منابع زیادی از او نام‌برده‌اند؛ بااین‌همه، اطلاعاتی که دربارۀ زندگی وی از میان آنها به‌دست می‌آوریم، سخت ناچیز است. تنها می‌دانیم از اهالی قرطبه بود و با قاضی ابن‌ذکوان (د 414 ق) و نیز ابوعامر بن شُهَید (د 426 ق / 1035 م؛ ه‍ م)، شاعر دربار عامریان قرطبه، دوستی داشته است. 
حسان به دربار منصور بن ابی‌عامر، مؤسس دولت عامریان (حک‍ 326-392 ق / 938-1002 م) آمدوشد می‌کرده است؛ هنگامی که دانست منصور از خواندن داستان عاشقانه و معروف ابوالسّری سهل بن ابی‌غالب خزرجی، شاعر روزگار هارون‌الرشید، لذت می‌برد، برای او با پیروی از همان داستان، کتاب ربیعه و عُقیل را نگاشت و بدو اهدا کرد. این کتاب سخت مورد توجه منصور واقع شد (حمیدی، 1 / 303؛ فتح، 92، 212؛ ضبی، 1 / 333؛ سیوطی، 1 / 544؛ عباس، 285). به گزارش یاقوت (7 / 222) ربیعه و عقیل از بهترین کتابهایی است که در موضوعات عاشقانه تألیف شده و مشتمل بر 300 بیت از سروده‌های حسان است (نک‍ : حمیدی، همانجا؛ عباس، 78؛ کراچکوفسکی، 154). 
عبدالرحمان پنجم، خلیفۀ 47 روزۀ اندلس، هنگام شورش در قرطبه او را به وزارت خود برگزید، اما حسان از این وزارت خشنود نبود، چه، عبدالرحمان در تصمیمات خود استبداد می‌ورزید و با او مشورت نمی‌کرد (نک‍ : فتح، 213-214؛ مقری، 1 / 419؛ ابن‌عذاری، 2 / 71). 
ابیاتی از حسان که از اوضاع از هم‌گسیختۀ سیاسی به تنگ آمده بود، در دست است؛ این ابیات دربارۀ دوری از خویشان و شوق دیدار آنان سروده شده است (فتح، 212-213؛ یاقوت، 7 / 223-225). گفتنی است که چند بیتی نیز در وصف مهرگان، از اعیاد مهم ایرانیان، از او نقل شده است که در آن شاعر بشارت فرارسیدن موسم این جشن را می‌دهد و فصل پاییز را وصف می‌کند (نک‍ : فتح، 214؛ پرس، 305). پس از مرگ حسان، ابن‌شهید او را رثا گفت و دانش و ادب او را ستود (فتح، 215). 

مآخذ

ابن‌بشکوال، خلف؛ الصلة، قاهره، 1966 م؛ ابن‌عذاری، احمد، البیان المغرب، بیروت، مکتبة صادر؛ حمیدی، محمد، جذوة المقتبس فی تاریخ علماء الاندلس، به کوشش ابراهیم ابیاری، قاهره / بیروت، 1410 ق / 1989 م؛ سیوطی، بغیة الوعاة، به کوشش محمدابوالفضل ابراهیم، قاهره، 1384 ق / 1964 م؛ ضبی، احمد، بغیة الملتمس، به کوشش ابراهیم ابیاری، قاهره / بیروت، 1410 ق / 1989 م؛ عباس، احسان، تاریخ الادب الاندلسی، بیروت، 1969 م؛ فتح بن خاقان، مطمح الانفس، به کوشش محمد علی شوابکه، بیروت، 1403 ق / 1983 م؛ کراچکوفسکی، «تاریخ اولیۀ داستان لیلی و مجنون در ادبیات عرب»، ترجمۀ احمد شفیعیها، معارف، تهران، 1368 ش، شم‍ 1-2؛ مقری، احمد، نفح الطیب، به کوشش یوسف محمد بقاعی، بیروت، 1406 ق / 1986 م؛ یاقوت، ادبا؛ نیز: 

Pérès, H., La Poésie andalouse en Arabe classique, Paris, 1953. 
بابک فرزانه