حزیران

حَزیران، نام ماهی در گاه‌شماریهای رایج در بین‌النهرین و نواحی مجاور آن. طول این ماه در این گاه‌شماریها همیشه 30 روز بوده است. این ماه در گاه‌شماری سریانی ـ مقدونی (رومی) مطابق با ژوئن میلادی است (نک‍ : دنبالۀ مقاله). برخی از واژه‌شناسان، نام این ماه را برگرفته از «حزیر» سریانی دانسته‌اند که همان «حمشیرو» اکدی، به معنای گراز است و آن را با «ستارۀ گراز» در باورهای نجومی بابلی مرتبط شمرده‌اند (نک‍ : لنگدن، 65، پانوشت 5). برخی نیز این واژه را صورت دگرگون‌شدۀ واژۀ اُزیریس (از خدایان اساطیری مصری) دانسته‌اند (نک‍ : خولسون، I / 196، یادداشت 202؛ بنفای، 179-180). 

1. گاه‌شماری سریانی ـ مقدونی

(یا به تعبیر بیرونی، رومی): سال سریانی با تشرین اول آغاز می‌شد و از این رو، حزیران نهمین ماه آن بوده است. در گاه‌شماری رومی که در آن نام ماههای سریانی به کار می‌رفته و سال با «کانون دوم» شروع می‌شده ، حزیران ماه ششم بوده است (بیرونی، القانون ... ، 1 / 70-71). گاه‌شماری رایج در میان مسیحیان نیز بیشتر گاه‌شماری سریانی و رومی بوده است و به گفتۀ بیرونی ( التفهیم ... ، 237)، ایشان این گاه‌شماری را با مبدأ سلوکی به کار می‌برده‌اند. 

2. گاه‌شماریهای حرانی و صابئی

به گفتۀ بیرونی در جهان اسلام دو گروه به نام صابئان معروف‌اند: یکی اسیرانی که بخت‌‌نصر از بیت‌المقدس به بابل آورد و ایشان در بابل ماندگار شدند و دیگری حرانیانی که در زمان مأمون، برای اینکه اهل کتاب محسوب شوند، نام صابئان بر خود نهادند ( الآثار ... ، 318). ظاهراً گروه اول، نیاکان صابئان یا مندائیانی هستند که در جنوب ایران و عراق زندگی می‌کنند. بیرونی گاه‌شماریِ صابئان حقیقی را ــ که دینشـان ترکیبی از مجوسیت و یهودیت است ــ همچون گاه‌شماری یهودیان دانسته است، جز اینکه آنان در ابتدای نام هر ماه کلمۀ هلال را اضافه می‌کنند و برخلاف معمول، ابتدای ماه قمری را از روز دوم مقارنه می‌دانند. در این گاه‌شماری، سال با «هلال کانون دوم» آغاز می‌شود، اما ماهها از «هلال تشرین اول» شماره می‌شوند؛ از این رو، «هلال حزیران» ششمین ماه سال، و نهمین ماه در ترتیب ماهها به شمار می‌آید (همان، 318-320). ابن‌ندیم (ص 387) نیز از نوعی گاه‌شماری حرانی یاد می‌کند که آغاز آن ماه نیسان بوده است. در این صورت حزیران سومین ماه این گاه‌شماری به شمار می‌آمده است. از جملۀ اعیاد حرانیان در این ماه، مراسمی بوده است که در بیست و هفتم ماه برای الٰهۀ تیرانداز به جای می‌آوردند (نک‍ : همانجا، نیز: لنگدن، 119). 
از جمله وقایع تاریخی این ماه اصلاحی است که در 282 ق / 895 م به دستور معتضد عباسی در تقویم صورت گرفت. وی برای اینکه بتواند زمان دریافت خراج را در فصلی مناسب ثابت گرداند، فرمان داد تا در آن سال نوروز به یازدهم حزیران منتقل شود (نک‍ : تقی‌زاده، 156-157). 
بر مبنای باورهای احکام نجومی، مزاج این ماه گرم و خشک است و موافق طبع کسانی است که مزاجشان سرد و مرطوب باشد (نک‍ : عریب، 95). ابن وحشیه در الفلاحة النبطیة (1 / 225-226)، دربارۀ شرایط و محصولات کشاورزی در این ماه به تفصیل سخن گفته است (نیز نک‍ : عریب، 103، 105). 

مآخذ

ابن‌ندیم، الفهرست؛ ابن وحشیه، احمد، الفلاحة النبطیة، به کوشش توفیق فهد، دمشق، 1993 م؛ بیرونی، ابوریحان، الآثار الباقیة، لایپزیگ، 1923 م؛ همو، التفهیم، به کوشش جلال‌الدین همایی، تهران، 1362 ش؛ همو، القانون المسعودی، حیدرآباد دکن، 1373 ق / 1954 م؛ تقی‌زاده، حسن، گاه‌شماری در ایران قدیم، تهران، 1316 ش؛ عریب بن سعد قرطبی، الانواء (نک‍ : مل‍ ، پلّا)؛ نیز: 

Benfey, Th. and M. A. Stern, Ueber die Monatsnamen einiger alter Völker, insbesondere der Perser, Cappadocier, Juden und Syrer, Berlin, 1836; Chwolson, D. A., Die Ssabier und der Ssabismus, St. Petersburg, 1856; Langdon, S., Babylonian Menologies and the Semitic Calendars, London, 1935; Pellat, Ch., Le Calendrier de Cordoue, Leiden, 1961.
حسین‌روح‌اللٰهی