حریف جندقی

حَریفِ جَنْدَقی، میرزا سیدابوالحسن حریف از سادات طباطبایی جندق، شاعر سدۀ 13 ق / 19 م. حریف فرزند میرزا سیدعلی، و اصل وی از جندق بود. او در اوان جوانی زادگاه خود را ترک گفت و به تهران و شهرهای مختلف آذربایجان سفر کرد. در اوایل سلطنت محمدشاه قاجار (سل‍ 1250-1264 ق / 1834- 1848 م) در شهر خوی، در شمار همراهان و اطرافیان حاکم این شهر، حسینقلی‌خان دنبلی (حک‍ 1200-1213 ق / 1786- 1798 م) قرار گرفت و در 1209 ق / 1794 م، در همین شهر اقامت گزید و تأهل اختیار کرد (اختر، 1 / 57؛ محمودمیرزا، 2 / 590؛ بسمل، 517؛ هلاکو، 45؛ مفتون، 1 / 180؛ ریاحی، تاریخ ... ، 219؛ آقاسی، 494؛ نیز نک‍ : آل‌داود، 45-47، 52-53، 117).
پس از مرگ حسینقلی‌خان، حریف در دستگاه جانشین وی، جعفرقلی‌خان، به‌ سر ‌برد و پس از شکست جعفرقلی‌خان از قوای قاجار و استیلای آنان بر خوی در 1214 ق / 1799 م، به تبریز رفت؛ او به دربار فتحعلی‌شاه (سل‍ 1212-1250 ق / 1797-1834 م) پیوست و قصایدی در مدح آن پادشاه و فرزندان و رجال دوران وی سرود (مفتون، همانجا؛ ریاحی، همان، 221). 
حریف افزون بر شاعری، هنر شاهنامه‌خوانی نیز داشت و اشعار بسیاری از فردوسی حفظ بود که آن را با صدایی رسا، به شیوۀ شاهنامه‌خوانان می‌خواند. وی به همین سبب به محافل بزرگان رفت‌وآمد می‌کرد و نخست طرف توجه حسینقلی‌خان، حاکم خوی، و سپس مورد عنایت فتحعلی‌شاه قاجار قرار گرفت (هدایت، 4 / 209؛ بسمل، محمودمیرزا، اختر، همانجاها؛ رشحه، 34). صاحب ریاض ‌الجنة بر آن است که پایگاه حریف در شاهنامه‌خوانی به بلندی پایگاه فردوسی در شاهنامه‌سرایی است (نک‍ : ریاحی، همان، 220؛ آقاسی، همانجا). اختر (همانجا) تصریح می‌کند که حریف افزون بر بسیاری از ابیات شاهنامه، خمسۀ نظامی را هم از حفظ داشته است.
شعر و هنر شاهنامه‌خوانی حریف و نیز صفات و رفتار او را دو تن از تذکره‌نویسان، یعنی مفتون دنبلی (1 / 180-182) و فاضل گروسی (ص 490)، که ظاهراً از وی ناخشنود بوده‌اند، نقد کرده، و نه فقط شعر حریف، که خلق‌وخو و صدای او را هم یکسره ناخوش شمرده‌اند (نیز نک‍ : رشحه، بسمل، همانجاها؛ ریاحی، همان ، 221). مفتون ضمن اشاره به «حافظۀ غریب حریف»، بر «حنجرۀ کریه و صدای خشن» وی در خواندن شاهنامه، و نیز حرکات عجیب و ناشایست او انگشت می‌نهد (1 / 180-181) و صاحب انجمن خاقان ضمن تکرار همین معانی، از روایت غلط اشعار از سوی حریف و عدم تشخیص نیک از بد و «صحیح از سقیم» وی سخن می‌گوید (فاضل، همانجا؛ نیز نک‍ : آل‌داود، 50). 
دیدگاه بیشتر تذکره‌نویسان روزگار حریف، با دیدگاه دنبلی و گروسی ــ که باید آن را دیدگاه اقلیت به‌ شمار آورد ــ متفاوت است. بر طبق دیدگاه اکثریت، حریف دارای طبعی روان و لطیف و ذهنی پویا بود، در بدیهه‌گویی و بدیهه‌خوانی و نیز در سرودن غزل مهارت کامل داشت، و قصیده و هجویه را هم خوب می‌سرود. وی با آنکه چونان دیگر شاعران عصر بازگشت ادبی، پیرو شاعران سبک عراقی و خراسانی است، سخنش خالی از تازگی نیست (محمودمیرزا، هدایت، همانجاها؛ اختر، 1 / 57؛ آقاسی، 494؛ ریاحی، مقدمه بر ... ، 14-15).
آثار حریفْ مجموعۀ اشعار یا دیوان او ست که به گزارش برخی از تذکره‌ها شامل 4 یا 5 هزار بیت بوده، اما جز اندکی از آن (حـدود یک دهم) بـه‌ دست ما نرسیده است (اختر، همانجا؛ محمودمیرزا، 2 / 590-591؛ آقابزرگ، 9(1) / 234؛ آقاسی، همانجا؛ ریاحی، «حریف ... »، 444). اشعار گـردآوری‌شده (نک‍ : آل‌داود، 62 بب‍‌‌ ) مجموعاً 415 بیت است و این همان اندک ابیاتی است که از شاعر بر جای مانده است؛ همین مقدار اندک، شماری از غزلها، قصیده‌ها، قطعه‌ها، مفردات، رباعیها و اشعار ناتمام وی را در بر می‌گیرد. حریف در 1230 ق / 1815 م‌ در تبریز درگذشت (مفتون، 1 / 181؛ آقابزرگ، هدایت، همانجاها).

مآخذ

آقابزرگ، الذریعة؛ آقاسی، مهدی، تاریخ خوی، تهران، 1350 ش؛ آل‌داود، علی، احوال و اشعار حریف جندقی خویی، تهران، 1366 ش؛ اختر، احمد، تذکره، به‌کوشش عبدالرسول خیام‌پور، تبریز، 1343 ش؛ بسمل شیرازی، علی‌اکبر، تذکرۀ دلگشا، به‌کوشش منصور رستگار فسایی، شیراز، 1371 ش؛ رشحۀ اصفهانی، محمدباقر، تذکرۀ منظوم، به‌کوشش احمد گلچین معانی، تهران، 1344 ش؛ ریاحی، محمدامین، تاریخ خوی، تهران، 1372 ش؛ همو، «حریف خویی»، یغما، تهران، 1327 ش، س 1، شم‍ 10؛ همو، مقدمه بر احوال و اشعار ... (نک‍ : هم‍ ، آل‌داود)؛ فاضل‌ گروسی، انجمن خاقان، تهران، 1376 ش؛ محمودمیرزا قاجار، سفینة ‌المحمود، به‌کوشش عبدالرسول خیام‌پور، تبریز، 1346 ش؛ مفتون دنبلی، عبدالرزاق، نگارستان دارا، به‌کوشش عبدالرسول خیام‌پور، تبریز، 1342 ش؛ هدایت، رضاقلی‌، مجمع‌ الفصحا، به‌کوشش مظاهر مصفا، تهران، 1339 ش؛ هلاکو قاجار، احمد، مصطبۀ خراب، به‌کوشش عبدالرسول خیام‌پور، تبریز، 1344 ش.

ناهید دادبه