بازنامه ها

بازْنامه‌ها، کتابهای در تربیت و نگاهداری باز و دیگر پرندگان شکاری و آیین شکار با آنها و روش معالجۀ آنها. رواج شکار با باز و دیگر مرغان شکاری از دورانهای باستان در خاور و باختر، به‌ویژه در چین و هندوستان و ماوراءالنهر و ایران و بین‌النهرین و مصر و یونان، دلبستگی مردمان به این نوع شکار، نقش اقتصادی آن، پیچیدگی و دشواری شیوه‌های پرورش و آموزش و نگهداری و بهداشت و درمان این پرندگان، و پیشرفتهایی که به مرور زمان و در اثر تجربه در یان راه حاصل می‌شد، متخصصان این فن در مراکز فرهنگی را به نگارش کتابها و رساله‌هایی در این زمینه برانگیخت. در منابع کهن، نشانه‌هایی از وجود کتابهایی دربارۀ شکار مرغان در روزگاران باستان دیده می‌شود (ابن‌ندیم، 377؛ عباسی، 10-12؛ ریو، II/ 484؛ آلوارت، ﺷﻤ GAS, III/ 352; 6199).
ارسطو در کتاب «تاریخ جانوران» مطالبی نیز دربارۀ باز دارد. این بطریق این اثر را با عنوان الحیوان به عربی درآورده که نسخه‌هایی از آن نیز بر جا مانده است. همچنین از تألیف کتابی دربارۀ مرغان شکاری و فن‌بازداری برای اسکندر مقدونی سخن می‌رود. در مقدمۀ این بازنامه گفته می‌شود که اسکندر مقدونی از دانشمندان دربار خود خواسته بود که سرشت باز و بیماریهای آن و نشانه‌های آن بیماریها و شیوۀ درمان آنها را برای او شرح دهند و این کتاب حاصل آن گفت‌وگوهاست (آلوارت، نیزGAS، همانجا؛ TS, III/ 870).
دربارۀ انوشیروان و تألیف بازنامه‌ای به نام او نیز حکایتی همانند آنچه دربارۀ اسکندر گفته می‌شود، نقل شده است. در دیباچۀ اثری که بازنامۀ نوشیروانی از جملۀ منابع آن بوده، آمده است که بوذرجمهر به فرمان انوشیروان، خردمندان روم، عراق، خراسان و ماوراءالنهر را گردآورد و از ایشان خواست که دربارۀ آنچه از شکار با باز می‌دانند، با یکدیگر به گفت‌وگو بپردازند و این کتاب از آن گفت‌وگوها فراهم آمده است (عباسی، 11-12؛ ریو، همانجا).
در منابع کهن عربی و فارسی همچنین از سلسلۀ درازی از بازنامه‌ها، با عنوانهای کتاب البزاة للترک البزاة للروم، کتاب البزاة للعرب (ابن ندیم، همانجا) و بازنامۀپرویز، بازنامه‌های رومیان، بابلیان، رکان، سغدیان و هندوان و کتاب بهرام بن شاپور (نسوی، 87، 90، 95، 111، 114؛ آلوارت، ریو، همانجاها)، و برخی منابع نیز از بازنامه‌های جمشید، جاماسپ، بقراط، جالینوس و بزرگمهر یاد شده است (بیگله، 171-169؛ ریتر، 148-147). ظاهراً همین کتابها بوده‌اند که ادهم بن محرز باهلی به فرمان مهدی خلیفۀ عباسی، از مجموع آنها کتابی فراهم آورده، و حجاج بن خثمه در 
روزگار هارون‌الرشید تحریر دیگری از آن تهیه کرده است (آلوارت، همانجا؛ GAS, III/ 357-358, IV/ 81-82). درمنابع دیگر از بازنامه‌ای که در سدۀ 4ق/ 10م برای عبدالملک بن نوح سامانی از زبان پهلوی به فارسی ترجمه شده، و نیز بازنامه‌ای که برای سلطان محمود غزنوی تألیف شده است، سخن گفته می‌شود (عباسی، همانجا؛ بیگله، 170؛ ریتر، 148).
در 1840م هامرپورگشتال نخستین تحقیق دربارۀ فن بازداری در جهان اسلام را منتشر ساخت. همچنین در 1908م فیلت در مقدمه‌ای که به زبان انگلیسی بر بازنامه‌ای فارسی با عنوان قوانین الصاد نوشت، گزارش مختصری دربارۀ بازداری و بازنامه‌ها در جهان اسلام به دست داد. در 1965م، مولر بررسی مفصلی دربارۀ بازنامه‌های عربی در سده‌های میانه منتشر ساخت و در 1977م، استوری 38 بازنامه به زبان فارسی را شناساند (ﻧﻜ : GAS , II/ 632 ; II(3)/ 402-410). منزوی نیز در فهرست مشترک نسخه‌های خطی فارسی پاکستان (ﻧﻜ : خطی مشترک، 1/ 396-444، 4/ 2514-2515) و فهرست نسخه‌های خطی کتابخانۀ گنج‌بخش (1/ 195-199) بیش از 40 کتاب و رسالۀ فارسی در این زمینه، غالباً در نسخه‌‌‌های متعدد، معرفی کرده است. شمار بازنامه‌هایی که در فهرستها و منابع دیگر از آنها نام برده می‌شود و بسیاری از آنها نیز برجا مانده‌اند، از 100 می‌گذرد. در اینجا از عمده‌ترین این آثار یاد می‌شود:

الف ـ بازنامه‌های عربی

1. البزدرة في تربیة سباع الطیور و امراضها و علاجها مما الفّه الحکماء للملک الاسکندر، شامل دو مقاله، به‌ترتیب در 51 و 63 فصل. این اثر باید در سدۀ 2ق/ 8م به زبان عربی در آمده باشد، زیرا حجاج بن خثیمه (سدۀ 2ق) در کتابی که در همین زمینه نوشته، از این ترجمه بهره گرفته است. از این اثر نسخه‌هایی به تحریر ابوبکر بن یوسف علوی (سدۀ 4ق/ 10م) در پاریس و برلن و استانبول برجا مانده است (آلوارت، نیز TS، همانجاها؛ ششن، 402؛ GAS, III/ 352,357-358).
2. البزدرة فی الضواری من الطیر، تحریر حجاج بن خیثمه. این اثر که متن اصلی آن نگارش غطریف بن قدامۀ غسانی و ادهم بن محرز باهلی بوده، ظاهراً کهن‌ترین بازنامۀ عربی است که بر جا مانده است. حجاج در آغاز آن گوید: «این کتاب را که درباۀ مرغان شکار است، در کتابخانۀ هارون‌الرشید یافتیم و آن را به غطریف بن قدامه که بازدار هشام و ولید- خلفای اموری- بود، نشان دادیم؛ وی آن را شناخت و گفت: فرمانروای روم کتابی دربارۀ مرغان شکاری برای مهدی خلیفه فرستاده بود و خلیفه، ادهم بن محرز باهلی را نیز فراخواند و به ما فرمان داد تا با بهره‌گیری از آثار دانشمندان فارس و ترک و روم کتابی جامع در این فن تألیف کنیم؛ به گفتۀ غطریف، معاذ بن مسلم سخنان خسروان ایران را نیز به این کتاب افزوده است». از این اثر با عنوانهای بازنامۀ مهدی و بازنامۀ ادهم و غطریف نیز یاد شده است و نسخه‌هایی از آن در برلین و استانبول نگهداری می‌شود (آلوارت، همانجا؛ بیگله، GAS, IV/ 81-82; TS, III/ 871; 176).
3-8. کتاب البازی، از ابوعبیده معمر بن مثنێ؛ کتاب الصید و الجارح، از فتح بن خاقان؛ کتاب الجوارح و الصید، از همو؛ از ابن‌معتز (ابن‌ندیم، 58-59، 129-130، 377؛ نیز ﻧﻜ : GAS, II/ 632, III/ 355-358, 363-364). از این بازنامه‌ها که در سدۀ 3ق/ 9م تألیف شده‌اند، اثر بر جای نمانده است. 
9. المجهزة فی علم البیزرة، از عیسی بن علی بن حسان ازدی (سدۀ 3ق/ 9م). نسخه‌هایی از این اثر در اباصوفیه و اسکوریال نگهداری می‌شوند (ESC2، ﺷﻤ 903؛ بیگله، 179؛ ریتر، همانجا).
10. المصاید و المطارد، از ابوالفتح محمود بن حسن کاتب، معروف به کشاجم (سدۀ 4ق/ 10م). محمداسعد اطلس نسخۀ خطی این کتاب را در کتابخانۀ شمارۀ 1 مجلس شورا در تهران یافت و در بغداد به چاپ رساند (1954م). اثر که در فهرست این کتابخانه با عنوان کتاب الصید و القنص معرفی شده (شورا، 2/ 169-171)، همین کتاب است. در مقدمۀ این اثر، از شیفتگی خلفای عباسی ــ هارون، امین، معتضم، معتضد و مکتفی ــ به شکار، به‌ویژه شکار با باز سخن گفته می‌شود (کشاجم، 3-8).
11. کتاب البیزرة، از ابوعبدالله حسن بن حسین (سدۀ 4ق/ 10م)، بازیار خلیفۀ فاطمی العزیز بالله. این اثر به کوشش محمد کردعلی در دمشق چاپ شده است (1371ق/ 1952م). مؤلف بسیاری از مطالب آن را بدون ذکر مأخذ از المصاید و المطارد کشاجم برگرفته، و به ویژه دو باب مربوط به شکار با سگ و شکار آهو، و همچنین بخش قابل توجهی از استضهادات شعری را کلمه به کلمه از آن نقل کرده است. گزیده‌ای از مطالب این کتاب به زبان فرانسه ترجمه شده، و در شمارۀ 12 مجلۀ آرابیکا به چاپ رسیده است (لیدن، 1965م).
12. القانون الواضح فی معالجات الجوارح، از بغدی بن علی بن قشتمر (سدۀ 7ق/ 13م). در فهرست کوپریلی آمده است که این اثر گزیدۀ غنیة القاری فی علم الجوارح و الضواری از همین مؤلف است (1/ 497-498). نسخۀ خطی کوپریلی در 666ق/ 1268م در مراغه استنساخ شده، و در 667ق به نظر مؤلف رسیده است. این اثر آگاهیهای ارزشمندی دربارۀ بازنامه‌های کهن‌تر در بردارد. موؤلف بازنامه‌های ابوالجیش خمارویه به فرمانروای مصر (ﺣﻜ270-282ق/ 883-895م). عبداللطیف قزوینی و ابن زینی قاسم بن علی (سدۀ 6ق/ 12م) را در اختیار داشته است. به گفتۀ خود وی، کتاب اخیر در 555ق/ 1160م برای خلیفه مستنجد تألیف شده است. وی همچنین از بازنامه‌های ابوالقاسم نیشابوری، ظهیر طرابلسی و غطریف یاد می‌کند (همانجا؛ بیگله، 176-175؛ ریتر، همانجا).
13. الکتاب المنصوری فی البیزرة، اثر مؤلفی ناشناخته از سدۀ 7ق/ 13م. این کتاب دست‌کم شامل 4 جزء بوده، و تنها جزء چهارم آن برجا مانده که در 1989 در تونس به چاپ رسیده است.
14. انس الملآ بوحش الفلآ، از محمدمنکلی، که در 773ق/ 1371م تألیف شده است. این کتاب مورد توجه خاورشناسان قرار گرفت و در1880م با ترجمۀ فرانسوی آن در پاریس انتشار یافت. در 1993م نیز در بیروت منتشر شد.
15. رسالة فی معالجات الطیور، یا کتاب الصید فی علم الجوارح، از معدبن احمد تین‌مللی، این رساله که نسخه‌ای از آن در استانبول نگهدای می‌شود، تاریخ تألیف ندارد (بیگله، 178).
16. المصابیح المزهرة فی علم البزدرة، از تقی‌الدین ابن‌معروف (سدۀ 10ق/ 16م). این اثر شامل 10 مقاله است و نسخه‌ای از آن در گوتا نگاهداری می‌شود (پرچ، ﺷﻤ 2094).
بازنامه‌های مهم دیگری نیز از سده‌های 7-9ق/ 13-15م برجا مانده‌اند که در آنها جای عنوان و نام مؤلف خالی است (آلوارت، ﺷﻤ 6199-6197).

ب ـ بازنامه‌های فارسی

1. جوارح‌نامۀ شاهنشاهی، ترجمۀ فارسی بازنامۀ نوشیروانی. گفته می‌شود که ابوالحتری (الوالبحری) این بازنامه را به فرمان محمد بن عبیدالله بلعمی وزیر در 352ق/ 963م برای عبدالملک بن نوح پادشاه سامانی به فارسی درآورده است (عباسی، 11-12؛ بیگله، 172).
2. بازنامۀ نسوی، از علی بن احمد نسوی (سدۀ 5ق/ 11م). این اثر کهن‌ترین بازنامۀ فارسی است که برجا مانده است. نسوی از هشت‌سالگی به بازداری مشغول بود و مدت 60 سال در این کار مداومت ورزید؛ تقریباً در70 سالگی به تألیف این کتاب پرداخت و تجارب و آموخته‌های خود را در آن گردآورد. وی از شیوه‌های گوناگون شکار و پرورش باز و دیگر مرغان شکاری در سرزمینهای مختلف به تفصیل سخن گفته، و همچنین از شکارنامه‌ها و بازنامه‌های بسیار و بازداران بنام، مانند علی کوتاه، بوعلی بازیار، علی کامه و ابونصر کوتاه (ص 70، 90، 98، 104، 106، 107، 127، 164) یاد کرده است. این کتاب در 1354 ش در تهران انتشار یافت.
3. بازنامۀ محمود غزنوی. این اثر در کتابخانۀ پرتوپاشا نگهداری می‌شود (بیگله، 170؛ ریتر، 148).
4. صیدنامۀ ملکشاهی، یا شکارنامۀ خسروی، به تحریر محمد بن قلچق نظامی (سدۀ 5ق/ 11م). دربارۀ تألیف این بازنامه نیز گزارشی همانند حکایتی که دربارۀ اسکندر مقدونی و انوشیروان ساسانی گفته شد، نقل شده است: خواجه نظام‌الملک به فرمان ملکشاه سلجوقی که دلبستگی شدید به شکار با مرغان داشت، دانایان این فن را از نیشابور، بلخ، ترمذ، مرو، هرات، خوارزم، روم، عراق عرب، فارس، تبریز، سیستان، هندوستان، ترکستان، اصفهان، مصر و مغرب گردآورد تا دانسته‌های خود را در این زمینه با یکدیگر در میان نهند. نامهای این بازداران در برخی منابع به تفصیل آمده است. گفته می‌شود که بزرگ ایشان ابوالجوارح خواجه علی بن محمد نیشابوری بوده است و محمد ابن قلچق گزیدۀ آن گفت‌وگوها را به صورت کتاب در آورده است (عباسی، 12-16؛ بیگله، 173؛ ریتر، همانجا).
5. بازنامۀ فیروزشاهی، یا دستور صید، از خواجه محمدصادق بن خواجه محمد یوسف، این اثر در 571ق/ 1175م برای محیی‌الدین فیروزشاه امیر بلخ نوشته شده است. نسخه‌های از این بازنامه در کتابخانه‌‌های بادلیان و انجمن آسیایی بنگال بر جا مانده است (اته، I/ 1072-1073, ایوانف، 422). در بنگال بازنامۀ دیگر نگهداری می‌شود که در 570ق تألیف شده، و در آن از بازنامۀ فیروزشاهی یاد شده است؛ ازاین‌رو، در درستی تاریخِ یاد شده ابراز تردید می‌شود (استوری، II/ (3)/ 402؛ ابوانف، همانجا).
6. بازنامه (سدۀ 6ق/ 12م). در آغاز باب نخستِ این بازنامه، از نصر ابن‌لیث و مهدی بن اهرم و کتاب بهرام بن شاپور و استادان بابل و کتاب خاقان اعظم ملک ترک یاد می‌شود. نسخه‌هایی از این اثر در کتابخانۀ ملی ملک و موزۀ بریتانیا نگهداری می‌شود (ملک، 5/ 49؛ ریو، II/ 484-485)و نسخۀ موزۀ بریتانیا که در سدۀ 7ق/ 13م کتابت شده است، در آغاز و پایان متن افتادگی دارد. در مقدمه جدولی از 135 باب این کتاب وجود داشته که تنها پایان آن باقی است. متن کتاب نیز تنها 130 باب و اندکی از باب 131 را دارد. در نسخۀ ملک که در سدۀ 13ق/ 19م استنساخ شده، از 154 باب سخن گفته شده، در حالی که متن آن تنها شامل 135 باب است. در این هر دو نسخه خطاهای فراوان به چشم می‌خورد. در 1380ش نسخۀ دیگری در مجموعه‌ای خصوصی به دست آمده که اکنون در تملک کتابخانۀ شمارۀ یک مجلس شوارست. این نسخه در 831ق/ 1428م استنساخ شده، و خطاهای آن از دو نسخۀ دیگر بسیار کمتر است. مؤلف ناشناس در دیباچۀ این اثر که نسخۀ موزۀ بریتانیا فاقد آن اتس، یاد می‌کند که به خواهش دوستانی که درصنعت شکار و شناخت مرغان شکاری استاد بودند، از ربیع‌الاول 569 تا رمضان 591 با بهره‌گیری از بازنامه‌های ساسانیان، قیصر دوم، خاقان ملک ترک، ملک هند، غطریف و نوشیروان و دو کتاب از متأخران، یعنی علی کامۀ خراسانی و کتاب مختص رازی (نسوی) و کتابهای دیگری که به شخص معینی مسنوب نیست، به این تألیف پرداخته است. در برخی فهرستها و بررسیها این اثر به خطا بازنامۀ نوشیراونی خوانده شده است (منزوی، خطی مشترک، 1/ 404-405؛ دانش‌پژوه، 12 ﺑﺒ).
7. شکارنامۀ ایلخانی، از علی بن منصور حلوانی که آن را برای تغاتیمور ــ ایلخان مغول و فرمانروای خراسان (ﺣﻜ 737-753ق/ 1337-1352م) ــ تألیف کرده است. در مقدمه آمده است که اصل این کتاب همان صیدنامۀ ملکشاهی بوده، و مؤلف 6 باب دربارۀ شاهین و شنقار و چگونگی شکار شیر وپلنگ و جز آنها بدان افزوده است. از این اثر نسخه‌هایی در ایران، ترکیه، پاکستان و هندوستان برجا مانده است (آقابزرگ، 14/ 314، 15/ 107؛ شورا، 10/ 569-571؛ منزوی، همان، 1/ 440؛ ایوانف، 423-422؛ بیگله، 174-170؛ استوری، II(3)/ 404).
8. جوارح‌نامۀ امامیه، یا قوانین الصیاد، از داوود بن یار محمد، ملقب به خدایارخان عباسی (سدۀ8ق/ 14م). فیلت مصحح و ناشر این اثر با استناد به سخنان مؤلف در دیباچه، تاریخ تألیف آن را روزگار فرمانروایی تغاتیمور بر خراسان دانسته است (ص 2). عارف نوشاهی با تکیه بر منابع دیگری در درستی این تاریخ تردید کرده، و جوارح‌نامه را از مؤلفات اوایل سدۀ 12ق/ 18م شمرده است (ص 56-57). این نظر در برخی منابعه دیگر نیز مورد تأیید قرار گرفته است (منزوی، همان، 1/ 413؛ دانش‌پژوه، 25). اما به‌رغم آشفتگی شدید سخنان مؤلف در دیباچۀ این اثر، شیوۀ یاد کرد او از تغاتیمور: «حضرت خدایگان شهریار اعدل اعلم...، مظفرالدنیا و الدین...» (ﻧﻜ : عباسی، 16)، و تصریح او به همزمانی خود با وی: «الێ یومنا هذا که زمان سلطنت و ایام دولت حضرت اسلام پناه طغیان تیمورخان... است» (همو، 18)، هرگاه در صداقت وی تردید نکنیم، مؤید درستی سخن فیلت است. این اثر در 1908م در کلکته به چاپ رسیده است.
9. التذکرة فی علم البزدرة، از محمدبن علی زاهد شوشتری (سدۀ 8ق/ 14م)، که به شیخ حسن جلایر ایکانی تقدیم شده است. در مقدمۀ گفته می‌شود که این اثر ترجمۀ کتاب «پرورش باز» کندی است (ملک، 5/ 65؛ دانش‌پژوه، 21).
10. بازنامۀ جمشید، ترجمۀ علی حیدر تبریزی قوشجی‌باشی. این بازنامه منظوم است. نسخه‌ای از آن در کتابخانۀ حمیدیه نگهداری می‌شود (بیگله، 169).
11. بازنامه، از غیاث‌الدین علی بن حسین بن علی میران حسینی اصفهانی، از این اثر که در 859ق/ 1455م تألیف شده است، نسخه‌ای در کتابخانۀ بادلیان نگهداری می‌شود (اته، I/ 1073-1074؛ نیز ﻧﻜ : استوری، II(3)/ 404).
12. بازنامه (سدۀ9ق/ 15م). مؤلف این اثر نام خود را ذکر نکرده است، اما از استادش «مولانا علی قوشجی» (د 879ق/ 1474م) یاد می‌کند. نسخه‌هایی از آن برجای مانده است (ﻧﻜ : منزوی، همان، 1/ 400). 
13. بازنامه، از ناشناس. این اثر در 970ق/ 1563م تألیف شده، و شامل 72 باب است. نسخه‌هایی از آن برجا مانده است (همان، 1/ 399).
14. شکارنامه، از حسین بن روح‌الله حسینی طبسی، ملقب به صدرجهان (سدۀ 10ق/ 16م) از این اثر نسخه‌هایی برجا مانده است (شورا، 2/ 375؛ آصفیه، 2/ 254-255؛ آقابزرگ، 15/ 105).
15. بازنامه، از محب علی بن نظام‌الدین علی مرغلانی (سدۀ 10ق/ 16م). از این اثر نسخه‌هایی در موزۀ بریتانیا، کتابخانۀ ملی ملک و جاهای دیگر بر جا مانده است (ریو، II/ 485؛ ملک، همانجا؛ نیز ﻧﻜ : استوری، II(3)/ 404-405).
16. دستورالصید، از محمدرضا علی خان بن خواجه یوسف. مؤلف این اثر را در 1083ق/ 1672م در77 باب نگاشته، و سپس به‌تدریج در آن تجدید نظر کرده، و سرانجام در 1099ق/ 1688م تحریر دیگری از آن در 99 باب فراهم ساخته است. از این کتاب نسخه‌هایی در هندوستان و پاکستان برجا مانده است (بشیرحسین، 2/ 390؛ منزوی، همان، 1/ 435؛ استوری، II(3)/ 406-407).
17. رساله در شکار، از مجدالدین بن محمد شفیع هاشمی عباسی (سدۀ 11ق/ 17م). بخش عمدۀ این رساله دربارۀ پرندگان شکاری است (مرکزی، 11/ 2137-2138).
18. بازنامۀ ناصری، از تیمور میرزا حسام‌الدوله (سدۀ 13ق/ 19م). این اثر در تهران (1285ق) و بمبئی (1305ق) به چاپ رسیده است؛ و به زبان انگلیسی نیز ترجمه شده است (استوری، II(3)/ 408-409).
19. انیس الامرا، در فن بازداری، از محمدحسین بن جواد حسینی (سدۀ 13ق/ 19م). این اثر در بمبئی به چاپ رسیده است.
20. شاهبازنامه، از جمال‌الدین میرزا نوادۀ فتحعلی‌شاه قاجار (سدۀ 13ق) (مرکزی، 9/ 1108).
شماری بازنامه به زبان ترکی نیز برجا مانده‌اند که برخی از آنها از بازنامه‌های عربی و فارسی ترجمه شده‌اند(بیگله، 182-179, ششن، 401).

مآخذ

آصفیه، خطی؛ آقابزرگ، الذریعة، ابن‌ندیم، الفهرست؛ بشیر حسین، محمد، فهرست مخطوطات، شیرانی، لاهور، 1968-1973م؛ دانش‌پژوه، محمدتقی، «بازنامه‌ها و بازیاری»، در زمینۀ ایران‌شناسی، به کوشش چنگیز پهلوان، تهران، 1368ش؛ ششن، رمضان، فهرست مخطوطات الطب الاسلامی، به کوشش اکمل‌الدین احسان اوغلی، استانبول، 1404ق/ 1984م؛ شورا، خطی؛ عباسی، خدایار، قوانین الصیاد، به کوشش فیلت، کلکته، 1908م؛ کشاجم، محمود، المصاید و المطارد، به کوشش محمداسعد اطلس، بغداد، 1954م؛ کوپریلی، خطی؛ مرکزی، خطی؛ ملک، خطی؛ منزوی، خطی مشترک؛ همو، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانۀ گنج‌بخش، اسلام‌آباد، 1357-1361ش؛ نسوی، علی، بازنامه، به کوشش علی غروی، تهران، 1354ش؛ نوشاهی، عارف، فهرست نسخه‌های خطی فارسی موزۀ ملی پاکستان، اسلام‌آباد، 1983م؛ نیز:

Ahlwardt; Bilge, R., «İstanbul Kütüphanelerinde Bulunan Bâznâmeler», Türkiyat memuast, Istanbul, 1945, vols. VII-VIII(2); ESC2;Ethé H., catalogue of the persian, turkish, Hindûsténî, an pushtû manuscripts in the bodleian library, Oxford, 1889; GAS; Ivanov, W., concise descriptive catalogue of the persian Manuscripts in the Curzon Collection, Colcutta, 1926; Pertsch; Phillott, D. C., introd. the qawānīn- uṣ- Ṣayyād (vide: PB, abbāsī); Rieu, Ch., Catalogue of the persian manuscripts in the British museum, London, 1881; Ritter, H., «Al-Bazara…», oriens, leidon, 1956, vol. IX; Stoery, C. A., Persian Literature, Lieden, 1977; TS.
محمدعلی مولوی