حذیفة بن قتاده مرعشی

حُذَیْفَةِ بْنِ قَتادۀ مَرْعَشی، ملقب به سدیدالدین، از مشایخ صوفیه در سده‌های 2 و 3 ق / 8 و 9 م. 
از زادگاه، تاریخ تولد و دیگر جزئیات زندگی او اطلاع چندانی در دست نیست. به گزارش طبقات الصوفیه وی از قدمای مشایخ شام بوده است (خواجه عبدالله، 72). او را ملازم و مرید ابراهیم ادهم (د 161 ق / 778 م)، و پیر خرقۀ امین‌الدین هیبرۀ بصری (د 287 ق / 900 م) دانسته‌اند (قشیری، 381؛ میرخرد، 48، 49؛ ابن‌کربلایی، 1 / 54؛ چشتی، الله‌دیه، 47، 50). حذیفه با سفیان ثوری هم‌نشین بود (ابونعیم، 8 / 267؛ خواجه‌عبدالله، همانجا؛ ابن‌جوزی، صفة ... ، 4 / 270؛ مناوی، 1 / 100) و با فضیل بن عیاض و بایزید بسطامی دیدار داشت (چشتی‌صابری، 96-97). وی ظاهراً همسری نداشت (میرخرد، 48؛ چشتی، الله‌دیه، 48)؛ شغل او را خشت‌زنی نوشته‌اند (ابن‌جوزی، تلبیس ... ، 390). 
دربارۀ تاریخ وفات او نیز اتفاق نظری وجود ندارد. برخی روایتها درگذشت وی را در شوال 207 (همو، صفة، خواجه‌عبدالله، همانجاها؛ مناوی، 1 / 101؛ شعرانی، 1 / 62) و برخی دیگر در 192 ق (مناوی، همانجا)، 252 ق (چشتی، الله‌دیه، 50) و 276 ق (غلام سرور، 1 / 237) گفته‌اند. مدفن او در بصره بوده است (غلام‌فرید، 75). 
حذیفۀ مرعشی، ابراهیم ادهم، علی بکار و چند تن دیگر را از یاران خاص یکدیگر، و از جملۀ کسانی دانسته‌اند که در خوردن حلال با یکدیگر بیعت کرده بودند (ابونعیم، 8 / 271؛ خواجه عبدالله، 70). کلام راست، زیبا و نافع، تأکید بر لقمۀ حلال، اخلاص در عمل، تکریم قرآن‌ کریم، و پرهیز از هم‌نشینی با سفیهان از ویژگیهای او بوده است (همو، 72؛ مناوی، 1 / 100-101؛ ابونعیم، 8 / 267-271). 
حذیفه قساوت قلب را سرچشمۀ مصیبتهای انسان می‌دانست و تنهایی و خانه‌نشینی را در عملِ دور از ریا مؤثر می‌شمرد (ابن ـ جوزی، همان، 4 / 268-270). وی مراقبت بر 4 چیز، یعنی چشم، زبان، هوای نفس و قلب را به‌جد توصیه می‌کرد (همان، 4 / 268؛ مناوی، 1 / 101) و 3 خصلت را سبب نزول خیر و برکت در زندگی می‌دانست که اینها ست: اخلاص در عمل، دوست‌داشتن برای مردم آنچه را که برای خود دوست می‌داری، و قناعت به اندک، تا جایی که در توان داری (ابونعیم، 8 / 270؛ مناوی، همانجا). 
او کلمۀ «لٰا اِلٰهَ اِلّا اَللّٰه» را قوت روح اهل دل می‌شمرد (چشتی، الله‌دیه، 47؛ غلام‌سرور، 1 / 236). گفته‌اند که وی 30 سال با وضو بود و روزه‌اش را پس از 6 روز افطار می‌کرد (همانجاها). کراماتی چند نیز به وی نسبت داده‌اند (ابن‌جوزی، همان، 4 / 270؛ قشیری، 382). 
نام حذیفه در ردیف مشایخ نخستین و بزرگان سلسلۀ چشتیه آمده است و نوراحمد چشتی در بیان سلسلۀ مشایخ چشتیه، که خود نیز به آن منسوب است، این مطلب را به نظم کشیده است (ص 460). دو شاخۀ نظامی و صابری طریقۀ چشتیه نیز نام او را در ردیف پیران خرقه و ارادت خود آورده‌اند (مسعود، 84) و نویسندگان چشتی او را با القاب احترام‌آمیزی چون وافر الفضل و الاحسان، اکرم ‌الرجال، ملک الاولیاء و جز آنها ستوده‌اند (میرخرد، 48؛ چشتی، عبدالرحمان، 305؛ صابری، 19). 

مآخذ

ابن‌جوزی، عبدالرحمان، تلبیس ابلیس، به کوشش محمد صباح، بیروت، 1409 ق / 1989 م؛ همو، صفة الصفوة، به کوشش محمود فاخوری و محمد رواس قلعه‌جی، بیروت، 1406 ق / 1986 م؛ ابن‌کربلایی، حافظ حسین، روضات الجنان، به کوشش جعفر سلطان القرایی، تهران، 1344 ش؛ ابونعیم اصفهانی، احمد، حیلة ‌الاولیاء، قاهره، 1357 ق / 1938 م؛ چشتی، الله‌دیه، خواجگان چشت، سیر الاقطاب، به کوشش محمد سرور مولایی، تهران، 1386 ش؛ چشتی، عبدالرحمان، مرآة الاسرار، ترجمۀ علی‌اصغر چشتی صابری، لاهور، 1411 ق؛ چشتـی، نـوراحمد، تحقیقـات چشتـی، لاهور، 1993 م؛ چشتـی صابری، علی‌اصغر، شمیم ولایت، لاهور، 1414 ق / 1993 م؛ خواجه عبدالله انصاری، طبقات الصوفیه، به کوشش محمدسرور مولایی، تهران، 1362 ش؛ شعرانی، عبدالوهاب، الطبقات الکبرى، قاهره، 1374 ق / 1954 م؛ صابری چشتی، محمد‌حسن، حقیقت گلزار، لاهور، بی‌تا؛ غلام سرور لاهوری، خزینة‌ الاصفیا، کانپور، 1894 م؛ غلام فرید، مقابیس‌ المجالس ( اشارات فریدی)، به کوشش رکن‌الدین، لاهور، 1410 ق؛ قشیری، عبدالکریم، الرسالة القشیریة، به کوشش معروف زریق و علی عبدالحمید بلطه‌جی، بیروت، 1408 ق / 1988 م؛ مسعود، وحید احمد، سیرت خواجه معین‌الدین چشتی، لاهور، 1987 م؛ مناوی، محمد عبدالرئوف، الکواکب الدریة، به کوشش محمود ربیع، قاهره، 1357 ق / 1938 م؛ میرخرد، محمد، سیر الاولیاء، لاهور، 1398 ق / 1978 م.

ناهید اشرف واقفی