حَبیبی، تخلص دو شاعر پارسی‌گو در سده‌های ۹ و ۱۱ق / ۱۵ و ۱۷م که در حوزه‌های عثمانی و هند می‌زیستند:
۱. حبیبی آذربایجانی (برگُشادی)
شاعر سدۀ ۹ق. وی از روستای گـوی (گوک) چـای ــ در خـاک جمهوری آذربایجــان امروزی ــ بود (دولت‌آبادی، ۱۶۹؛ دایرةالمعارف تشیع، ۶ / ۶۶). صبا که «حبیبی» را به تصحیف، «جیشی» آورده، او را ترک‌نژاد گفته (ص ۱۸۷)، و تربیت (ص ۱۰۲)، وی را در شمار تراکمه یاد کرده است، ولی سامی حبیبی را ایرانی‌تبار می‌داند(۳ / ۱۹۲۷).
سام میرزا صفوی با اشاره به فقر و پریشانی او در اوایل زندگی و امرار معاش از راه شبانی، می‌گوید که وی در خردسالی به دربار یعقوب آق قویونلو (سل ۸۸۳-۸۹۶ ق / ۱۴۷۸-۱۴۹۱م) برده شد (ص ۳۵۷- ۳۵۸). حبیبی پس از مرگ یعقوب، مشمول لطف‌شاه اسماعیل اول صفوی (سل ۹۰۷-۹۳۰ق / ۱۵۰۱-۱۵۲۴م) شد و لقب و منصب ملک‌الشعرایی یافت (دولت‌آبادی، همانجا؛ ساوالان، ۱۳-۱۴). داده شدن چنین لقبی به حبیبی، آن هم از جانب شاه اسماعیل ــ که خود شاعر بود ــ نشان می‌دهد که او در روزگار این پادشاه، به جایگاه ادبی قابل قبولی رسیده بود («دائرةالمعارف دیانت[۱]»، XIV / ۳۷۴).
حبیبی در روزگار بایزید دوم (سل ۸۸۶- ۹۱۸ق / ۱۴۸۱-۱۵۱۲م) از ایران راهی «روم» (استانبول) شد و در عهد سلطان سلیم اول (سل ۹۱۸-۹۲۶ق / ۱۵۱۲-۱۵۲۰م) درگذشت (قنالی‌زاده، ۱ / ۲۷۹؛ سامی، همانجا). او را بنابر وصیتش در خانقاه جعفرآباد استانبول به خاک سپردند (اولیاچلبی، ۱ / ۴۱۱).
حبیبی شیعی‌مذهب و حروفی‌مسلک بود و اشعار صوفیانه و عاشقانه می‌سرود (دولت‌آبادی، اولیا چلبی، همانجاها). او از چهره‌های درخشان ادبیات کلاسیک آذری است که افزون بر این زبان، به فارسی نیز شعر می‌سرود (دایرةالمعارف تشیع، همانجا).
شعر ترکی حبیبی که سامی آن را دارای اسلوبی «عجمانه» (آذری) می‌داند (همانجا)، پس از شعر عمادالدین نسیمی (سدۀ ۹ق / ۱۵م) بیشترین تأثیر را بر شاعران روزگار خویش و آیندگان نهاده است («دائرةالمعارف دیانت»، همانجا)، تا جایی که فضولی (سدۀ ۱۰ق / ۱۶م) و شاه اسماعیل اول صفوی، متخلص به خطایی، و چند شاعر دیگر آذربایجانی بر شعر او نظیره گفته، و پاره‌ای از اشعارش را تضمین کرده‌اند (ساوالان، ۳-۱۰). از میان شاعران سدۀ ۹ق، که در قلمرو عثمانی می‌زیستند، کسانی بودند که برای اشعـار حبیبی نظیره سـروده‌انـد (نک : «دائـرةالمعارف دیانت»، XIV / 375). از شعر فارسی حبیبی تنها دو بیت برجا مانده است که مهارت او را در سرودن به این زبان نیز نشان می‌دهد (نک : تربیت، همانجا؛ دولت‌آبادی، ۱۷۰).
حبیبی را شاعری عالم، متفنن و اهل سیر و سیاحت گفته‌اند (سامی، قنالی‌زاده، همانجاها). او پیش از رفتن به استانبول دارای دیوانی بوده است که امروزه تمامی آن در دست نیست، ولی بخشی از این دیوان، در جامع النظائر حاجی کمال اگریدیرلی (تألیف: ۹۱۸ق / ۱۵۱۲م) نقل شده است («دائرةالمعارف دیانت»، همانجا). این اثر را فؤاد کوپرولو در استانبول (در ۱۹۲۵ / ۱۳۰۴ش و ۱۹۳۲م / ۱۳۱۱ش)، منتشر ساخت، و سپس در باکو (۱۹۸۰م / ۱۳۵۹ش) به کوشش عزیزآقا محمدوف، و به فاصلۀ اندکی (۱۳۶۰ش) در تهران با مقدمۀ ح. م. ساوالان به چاپ رسید. چاپ اخیر حاوی ۴۷ قطعه شعر، مشتمل بر ۴۲ غزل، ۳ قصیده، یک مسدس و یک قطعه است (نک : ساوالان، ۱۴- ۱۸).
۲. حبیبی کابلی، حبیب‌الله
(د ح ۱۰۹۰ق / ۱۶۷۹م)، شاعر پارسی‌گوی سدۀ ۱۱ق / ۱۷م، مقیم هند. وی در روستای (کوهستانی) فَرزه، در شمال غربی کابل به دنیا آمد، در کابل نشو و نما یافت و تربیت شد و به قرار معلوم، در روزگار اورنگ‌زیب عالمگیر (سل ۱۰۶۸- ۱۱۱۸ق / ۱۶۵۸-۱۷۰۶م) به هند رفت (دائرةالمعارف آریانا، ۵ / ۴۲۱۰).
حبیبی دارای مثنویهای نُه‌گانه‌ای است که ظاهراً از ۱۰۸۷ق / ۱۶۷۶م دست به‌کار سرودن آنها شده بود (منزوی، خطی ... ، ۷ / ۹۳۲). یکی از این مثنویها، عنوان یوسف و زلیخا دارد (دائرةالمعارف آریانا، همانجا). این مثنوی که یوسف‌نامه و احسن القصص نیز نامیده می‌شود، در ۱۰۸۷ق در ۵۰۰،۵ بیت سروده شده است. نسخۀ خطی این اثر در کتابخانۀ گنج‌بخش پاکستان نگهداری می‌شود (منزوی، فهرست ... ، ۳ / ۱۸۸۰؛ گلچین‌معانی، ۳۹۴). مثنوی یوسف و زلیخا در ۱۳۳۹ق / ۱۹۲۱م در دهلی چاپ شده است (آربری، II(6) / 562؛ مشار، ۲ / ۳۴۵۹).
اثر دیگر این شاعر، مثنوی لیلی و مجنون است که در ۲۶۰،۴ بیت سروده شده است. حبیبی سرودن این مثنوی را در ۱۰۸۹ق / ۱۶۷۸م آغاز کرده، و در ۱۰۹۰ق / ۱۶۷۹م به پایان برده است (منزوی، همان، ۳ / ۱۷۵۲-۱۷۵۳).
از دیوان و دیگر مثنویهای حبیبی اثری در دست نیست؛ اما در «فهرست نسخ خطی فارسی و تاجیکی انستیتوی خلقهای آسیایی فرهنگستان علوم اتحاد جماهیر شوروی[۲]» (I / ۲۰۸)، دست‌نویسی با عنوان «دیوان حبیبی» دیده می‌شود که در انتساب آن به حبیبی تردید وجود دارد.
مآخذ
اولیاچلبی، سیاحت‌نامه، به کوشش احمد جودت، استانبول، ۱۳۱۴ق؛ تربیت، محمدعلی، دانشمندان آذربایجان، تهران، ۱۳۱۴ش؛ دائرةالمعارف آریانا، کابل، ۱۳۴۸ش؛ دایرةالمعارف تشیع، به کوشش احمد صدر حاج‌سیدجوادی و دیگران، تهران، ۱۳۸۰ش؛ دولت‌آبادی، عزیز، سرایندگان شعر پارسی در قفقاز، تهران، ۱۳۷۰ش؛ سام میرزا صفوی، تحفۀ سامی، به کوشش رکن‌الدین همایون‌فرخ، تهران، علمی؛ سامی، شمس‌الدین، قاموس الاعلام، استانبول، ۱۳۰۸ق؛ ساوالان، ح.م.، ۱۵ ینجی عصرین قدرتلی شاعری، حبیبی، تهران، ۱۳۶۰ش / ۱۹۸۱م؛ صبـا، محمدمظفـر حسیـن، تـذکرۀ روز روشن، تهران، ۱۳۴۳ش؛ قنـالی‌زاده، حسن، تذکرةالشعرا، به کوشش ابراهیم قتلوق، آنکارا، ۱۹۷۸م؛ گلچین معانی، احمد، «یوسف و زلیخا»، نشریۀ دانشکدۀ ادبیات تبریز، تبریز، ۱۳۴۴ش، س ۱۷، شم ۳؛ مشار، خانبابا، فهرست کتابهای چاپی فارسی، تهران، ۱۳۵۲ش؛ منزوی، خطی مشترک؛ همو، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانۀ گنج‌بخش، اسلام‌آباد، ۱۹۷۸م / ۱۳۵۷ش؛ نیز:
Arberry, A. J., Catalogue of the Library of the India Office, London , 1937; Persidskeie i tadzhikskie rukopisi Instituta Narodov Azii AN SSSR, Moscow , 1964; Türkiye diyanet vakfı Islâm ansiklopedisi, Istanbul , 199۶ .
علی کاتبی