حالتی

حالَتی، مصطفى عزمی‌زاده افندی (977-1040ق / 1570-1631م)، از شاعران و دانشمندان عثمانی. وی در استانبول به دنیا آمد. پدرش پیرمحمد عزمی افندی خود یکی از شاعران عثمانی و معلم سلطان مراد سوم بود (گیب، III / 221؛ EI2, III / 91; IA, V(1) / 125). 
حالتی از دوران کودکی علاقۀ فراوانی به کسب دانش داشت و نزد علمای بزرگی چون خواجه سعدالدین تحصیل علم کرد (EI2، نیز IA، همانجاها؛ دائرةالمعارف ... ، 7 / 273)، و تحت تأثیر همین استاد نخستین گامهای ترقی را بسیار سریع برداشت. او سپس مدرس مدرسۀ حاجة / خواجه خاتون شد (محبی، 4 / 390-391؛ نعیما، 3 / 73؛ گیب، همانجا) و در 1011ق / 1602م، به منصب قضای دمشق رسید و سالهای زیادی از عمر خود را در شهرهای بیت‌المقدس، قاهره، بروسه، ادرنه و استانبول به همین شغل اشتغال داشـت (EI2، نیـز IA، همـانجاها؛ محبـی، 4 / 391؛ نیـز نک‍ : گیب، III / 222). حالتی یک‌بار در 1032ق / 1623م قاضی عسگر آناطولی و بـار دیگر در 1037ق / 1627م قـاضی عسگر روم ایلـی شد (همو، نیز EI2، نعیما، دائرةالمعارف، همانجاها؛ شیخی، 1 / 74). 
حالتی علاوه بر قضاوت در سرودن شعر نیز توانا بود. وی به گفتۀ معاصرانش یکی از دانشمندترین شخصیتهای زمان خود به‌شمار می‌آمد و کتابخانه‌ای مشتمل بر حدود 4 هزار جلد کتاب داشت که بر تمامی آنها حاشیه نوشته بود (گیب، EI2، دائرةالمعارف، همانجاها؛ هامر پورگشتال، 3 / 1946). 
اگرچه حالتی را نمی‌توان شاعری بزرگ شمرد، اما اشعارش از لحاظ شکل و محتوا از استحکام لازم برخوردار است؛ شهرت و مقامش در ادبیات ترکی مربوط به رباعیات او ست و به همین دلیل وی را با عمرخیام مقایسه کرده‌اند. وی علاوه بر اشعار ترکی و ترکی شرقی اشعاری به زبان فارسی و عربی هم سروده است (گیب، III / 223-224؛ محبی، 4 / 390؛ EI2, III / 91-92). 

آثـار

 از حالتی آثاری در نظم و نثر بر جای مانده که از آن جمله است: 

الف ـ منظوم

1. دیوان، شامل قصیده، غزل و رباعی. برخی نسخه‌های دیوان وی فاقد رباعیات است. رباعیات حالتی (ح 600 تا 700 بیت) در کتاب مستقلی به نام رساله نیز به چاپ رسیده است (همان، III / 92؛ گیب، III / 224). 
2. ساقی نامه، شامل 15 بخش (مقاله)، یک مقدمه و یک مؤخره که به تقلید از ساقی‌نامه‌های حافظ و جامی سروده شده است (همو، EI2; III / 224-226، همانجا؛ ثریا، 2 / 104). 
3. ترجمۀ مثنوی مهر و مشتری محمد عصار تبریزی (د ح 784ق / 1382م) که توسط پدرش آغاز شده و با مرگ وی ناتمام مانده بود. حالتی با افزودن 000‘1 بیت آن را به اتمام رسانید (گیب، III / 226؛ EI2, III / 91; IA, V / 126؛ دائرةالمعارف، 7 / 274). 

ب ـ منثور

که بیشتر در زمینۀ فقه است، ازجمله: حاشیه بر المنار ابن‌ملک، شرح بر الدر، حاشیه بر هدایه و مصباح، تعلیقات بر مفتاح و شرح بر مغنی اللبیب (ثریا، IA، همانجاها؛ سامی، 3 / 1916). 

ج ـ منشآت

که مجموعه‌ای است از نامه‌های حالتی به شخصیتهای مهم آن دوران. هرچند این نامه‌ها به نثری ساده نگاشته شده، ولی دربرگیرندۀ مطالب بسیار و قابل توجهی دربارۀ وقایع و احوال و شخصیتهای زمان نویسندۀ آن است (IA، نعیما، ثریا، همانجاها؛ EI2, III / 92). 
حالتی در استانبول درگذشت و در حیاط مدرسه‌اش در محلۀ صوفیها (صوفیلر) به خاک سپرده شد (بروسه‌لی، 2 / 312؛ سامی، همانجا؛ EI2, III / 91). 

مآخذ

بروسه‌لی، محمدطاهر، عثمانلی مؤلفلری، استانبول، 1333ق / 1915م؛ ثریا، محمد، سجل عثمانی ( تذکرۀ مشاهیر عثمانیه)، استانبول، 1311ق؛ دائرةالمعارف الاسلامیة، به کوشش ابراهیم زکی خورشید و دیگران، قاهره، 1933م؛ سامی، شمس‌الدین، قاموس الاعلام، استانبول، 1308ق؛ شیخی محمد افندی، وقایع الفضلاء (ذیل الشقایق النعمانیة)، استانبول، 1989م؛ محبی دمشقی، محمدامین، خلاصة الاثر، بیروت، دار صادر؛ نعیما، مصطفى، تاریخ، استانبول، 1281-1283ق؛ هامر پورگشتال، یوزف، تاریخ امپراطوری عثمانی، ترجمۀ زکی علی‌آبادی، به کوشش جمشید کیان‌فر، تهران، 1367ش؛ نیز: 

EI2; Gibb, E. J. W., A History of Ottoman Poetry, London, 1965; IA. 
زهرا زارعی